انواع کیست تخمدان و علل ایجاد آنها
تقریباً هر خانمی ممکن است در طول زندگی خود حداقل یکبار دچار کیست تخمدان شود. این کیستها به شکل کیسههای پر از مایع است که داخل یا روی تخمدان شکل میگیرند، بسیار شایع هستند و معمولاً هیچ علائمی ایجاد نمیکنند. بیشتر کیستها به طور طبیعی ایجاد میشوند و در عرض چند ماه بدون نیاز به هیچ نوع درمان خاصی از بین میروند. در این مطلب با انواع کیست تخمدان، علایم و نشانهها، عوامل خطر مرتبط و روشهای درمانی مورد استفاده آشنا میشوید.
کیست تخمدان چیست؟
قبل از پرداختن به اینکه کیست تخمدان چیست ابتدا به طور مختصر با ساختار تخمدانها آشنا میشویم. تخمدانها دو عضو بادامیشکل و بخشی از دستگاه تناسلی زنان را تشکیل میدهند که در دو طرف رحم قرار گرفتهاند. در سنین باروری تخمدانها مسئول آزاد کردن تخمک بوده و همچنین هورمونهای جنسی استروژن و پروژسترون را ترشح میکنند که نقش مهمی درتنظیم چرخه قاعدگی زنان و تولیدمثل دارند.
کیست ساده تخمدان شرایطی است که یک کیسه پر از مایع در داخل تخمدان یا چسبیده به آن ایجاد میشود. گاهی اوقات علاوه بر مایع، مواد دیگری مثل دیوارههای ظریف یا ضخیم داخل کیستها، خون تازه یا کهنه و بافتهای جامد نیز ممکن است داخل آن تشکیل شود که در این صورت به آن توده تخمدان گفته میشود و میتواند خوشخیم یا بدخیم باشد.
اندازه کیست تخمدان یکی از عواملی است که میتواند بر خطرات و پیامدهای مرتبط با آن نیز تأثیر بگذارد اما اینکه چه اندازه کیست تخمدان خطرناک است به تنهایی تعیین کننده نیست. برخی کیستها با اندازه کوچک هم میتوانند مشکلات جدی ایجاد کنند، در حالی که کیستهای بزرگ ممکن است بدون علائم خطرناک باشند.
انواع کیست تخمدان
به طور کلی کیست تخمدان در دو نوع اصلی عملکردی و پاتولوژیک وجود دارد. نوع اول که به عنوان بخشی از چرخه قاعدگی شکل میگیرند معمولاً بیضرر بوده و طول عمر کوتاهی دارند و باعث بروز علائم کیست تخمدان در پریودی مانند قاعدگی نامنظم میشود و پریود دردناک میشود. کیستهای پاتولوژیک هم که کمتر شایع بوده به دلیل رشد غیرطبیعی سلولها ایجاد میشوند. در ادامه با انواع کیست تخمدان آشنا میشوید.
کیستهای عملکردی یا فانکشنال (Functional)
کیستهای عملکردی با چرخه قاعدگی مرتبط هستند. اگر وارد دوره یائسگی نشده باشید، اتفاق میافتند و بسیار شایع هستند. تخمدانها هر ماه کیستهای کوچکی به نام فولیکول ایجاد میکنند. فولیکولها هورمونهای استروژن و پروژسترون را تولید میکنند و حاوی مایعی هستند که از تخمک در حین رشد محافظت میکند. فولیکول هنگام تخمکگذاری، تخمک را آزاد میکند. اما گاهی اوقات فولیکول تخمک را آزاد نمیکند یا با تخلیه مایع پس از آزاد شدن تخمک منقبض نمیشود. اگر این اتفاق بیفتد، فولیکول میتواند متورم میشود و به کیست تخمدان تبدیل شود. دو نوع کیست عملکردی وجود دارد:
کیست فولیکولی یا فولیکولار (Follicular cyst)
در اواسط چرخهٔ قاعدگی، یک تخمک از فولیکول بیرون میآید. سپس تخمک به سمت لولهٔ فالوپ حرکت میکند. کیست فولیکولار زمانی شروع به شکلگیری میکند که فولیکول پاره نشود. این فولیکول تخمک خود را آزاد نمیکند و به رشد ادامه میدهد.
کیست جسم زرد یا کیست لوتئال (Corpus luteum cyst)
پس از اینکه فولیکول تخمک خود را آزاد میکند، منقبض میشود و شروع به تولید استروژن و پروژسترون میکند. این هورمونها برای لقاح لازم هستند. اکنون فولیکول جسم زرد نامیده میشود. اما، گاهی اوقات محلی که تخمک از آنجا خارج شده مسدود میشود. در نتیجه، مایع در داخل جسم زرد جمع شده و باعث ایجاد کیست تخمدان میشود.
کیستهای عملکردی غیرسرطانی، یعنی خوشخیم و معمولاً بیضرر هستند، اما گاهی میتوانند علائمی مانند درد لگن ایجاد کنند. بیشتر این کیستها طی دو تا سه سیکل قاعدگی خودبهخود و بدون نیاز به هیچ درمانی ناپدید میشوند.
کیستهای پاتولوژیک (Pathologica)
کیست تخمدان پاتولوژیک به دلیل رشد غیرطبیعی سلولها ایجاد میشوند و ارتباطی با چرخهٔ قاعدگی ندارند. این کیستها میتوانند قبل و بعد از یائسگی ایجاد شوند. کیستهای پاتولوژیک یا از سلولهای مورد استفاده برای ایجاد تخمک یا از سلولهای پوشانندهٔ قسمت بیرونی تخمدان ایجاد میشوند.
این کیستها گاهی اوقات میتوانند بترکند یا بسیار بزرگ شوند و مسیر خونرسانی به تخمدانها را مسدود کنند. کیستهای پاتولوژیک معمولاً غیرسرطانی هستند، اما تعداد کمی از آنها بدخیم هستند و اغلب با جراحی برداشته میشوند.
کیستهای درموئید و سیستادنوما از انواع دیگر کیست تخمدان هستند که میتوانند بزرگ شوند و تخمدان را از موقعیت طبیعی خود خارج کنند. این وضعیت احتمال پیچخوردگی دردناک تخمدان را که تورشن تخمدان نامیده میشود، افزایش میدهد. پیچخوردگی تخمدان ممکن است باعث کاهش یا توقف جریان خون به تخمدان شود.
علل ایجاد کیست تخمدان
بسته به اینکه کیست از چه نوعی باشد عوامل زمینهای مختلفی مانند تغییرات هورمونی در بدن زنان، سابقه مشکلات تخمدان و سابقه خانوادگی، چاقی، مصرف برخی از داروهای تحریک کننده برای تخمکگذاری و برخی بیماریها مانند اندومتریوز، سندرم تخمدان پلی کیستیک میتوانند خطر ایجاد انواع کیست تخمدان را افزایش دهند.
سابقه خانوادگی و وراثت
ژنتیک از جمله مهمترین دلیل کیست تخمدان است. زنانی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، ممکن است بیشتر در معرض خطر ابتلا به این وضعیت قرار گیرند. در واقع، کیست میتواند به دلایل ارثی و بدون هرگونه عامل دیگری تشکیل شود و باعث این شود که فرزندان این افراد نیز به کیست رحم و تخمدان مبتلا شوند.
تکثیر غیرطبیعی سلولها
رشد غیرعادی سلولها میتواند باعث ایجاد کیستهایی مانند کیستهای درموئید و سیستادنوما شود. این انواع کیست تخمدان ناشی از رشد سلولهای غیرطبیعی در تخمدانها هستند. کیست درموئید که تراتوم نیز نامیده میشود، از سلولهای تولیدمثلی تشکیل میشود که تخمک را میسازند. کیست سیستادنوما نیز از سلولهای سطح تخمدان ایجاد میشود.
بارداری
تشکیل کیست جسم زرد در اوایل بارداری امری عادی است. این کیست وظیفه تولید هورمون پروژسترون را بر عهده دارد که برای ادامه یافتن بارداری تا هفته دوازدهم و پیشگیری از سقط جنین ضروری است. در واقع وجود این کیست برای حفظ بارداری بسیار مفید است و در صورت عدم وجود آن، احتمال سقط جنین افزایش مییابد.
آندومتریوز
در برخی موارد، کیست تخمدان به دلیل یک بیماری زمینهای مانند آندومتریوز ایجاد میشود. آندومتریوز زمانی رخ میدهد که تکههایی از بافت پوشانندهٔ رحم یا اندومتر در خارج از رحم، مثلاً در لولههای فالوپ، تخمدانها، مثانه، روده، واژن یا رکتوم یافت میشود. گاهی اوقات در این بافت، کیستهای پر از خونی ایجاد میشود. برخی از بافتهای تشکیلشده از این سلولها میتوانند به تخمدان بچسبند و کیست تخمدان تشکیل دهند. این عارضه اندومتریوما نامیده میشود.
بیماری التهابی لگن (PID)
عفونتهای شدید در قسمت فوقانی دستگاه تولید مثل زنان مانند رحم، لولههای رحمی، لگن میتوانند به تخمدانها نیز سرایت کرده و باعث ایجاد کیستهای تخمدان شوند. این عفونتها معمولاً ناشی از آلودگی باکتریایی بوده که به اندامهای سیستم تناسلی و لگنی آسیب میرسانند.
سندرم تخمدان پلیکیستیک
سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS) نیز عارضهای است که باعث میشود تعداد زیادی کیست ساده تخمدان و بیضرر روی تخمدان ایجاد شود. کیستها فولیکولهای تخمک کوچکی هستند که به رشد لازم برای آزاد شدن در حین تخمکگذاری نمیرسند و در اثر تغییر سطح هورمونها ایجاد میشوند.
زنان در حالت عادی طی هر ماه، تخمکگذاری دارند و یک تخمک بالغشده در فولیکولهای تخمدان آزاد و وارد لولههای رحم میشود. در مورد زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلیکیستیک، میزان بیش از حد هورمونهای مردانه مانع از بلوغ تخمک و آزاد شدن آن میشود و تخمک در داخل فولیکول باقی میماند و به شکل یک کیست میشود. بسیاری از زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلیکیستیک، تخمدانهای بزرگشدهای دارند که حاوی خوشههایی از این کیستهاست.
علائم کیست تخمدان
در بیشتر مواقع، کیستهای تشکیل شده در تخمدان بدون علامت هستند. معمولاً زمانی علائم کیست تخمدان ظاهر میشوند که کیست پاره شود، بسیار بزرگ باشد یا خونرسانی به تخمدانها را مسدود کند. در این شرایط کیست میتواند علائم جدی ایجاد کند. برای محافظت از خود، معاینات منظم لگن را انجام دهید و علائمی را که میتواند نشاندهنده مشکل جدی باشد، بشناسید. علائم کیست تخمدان در صورت وجود میتواند شامل موارد زیر باشد:
- درد دورهای لگن که میتواند از یک احساس ناراحتی سنگین و مداوم تا دردی ناگهانی و شدید متغیر باشد.
- درد هنگام رابطه جنسی
- مشکل در تخلیه رودهها
- نیاز مکرر به ادرار کردن
- پریودهای سنگین، نامنظم یا سبکتر از حد معمول
- نفخ و شکم متورم
- احساس سنگینی پس از خوردن مقدار کم غذا
- مشکل در باردار شدن؛ اما باروری معمولاً از عوارض کیست تخمدان نیست.
اگر هر یک از علائم کیست تخمدان را دارید بهتر است به متخصص زنان مراجعه کنید. همچنین در صورت بروز علائمی مثل درد لگنی یا شکمی ناگهانی و شدید، درد همراه با تب یا استفراغ، احساس سرگیجه و ضعف به سرعت به کلینیک شبانهروزی مراجعه کنید.
علائم پارگی کیست تخمدان
اگرچه کیستها اغلب بدون علامت هستند اما اگر بزرگ باشند احتمال پارگی آن نیز بیشتر است. پارگی کیست میتواند با علائم ناگهانی و شدید همراه باشد که نیاز به مراقبتهای فوری پزشکی دارد. برخی از علائم پارگی کیست تخمدان عبارتند از:
- درد شدید و ناگهانی در ناحیه لگن. درد کیست تخمدان معمولاً در یک طرف بدن و در ناحیه پایین شکم قسمتی که کیست پاره شده حس میشود. شدت درد بسته به اندازه آن ممکن است از یک درد تیز و طاقتفرسا تا یک درد مداوم متغیر باشد.
- درد هنگام رابطه جنسی. اگر کیست تخمدان پاره شده باشد، ممکن است درد شدیدی در حین یا بعد از رابطه جنسی ایجاد شود.
- خونریزی. پارگی کیست ممکن است باعث خونریزی خفیف یا شدید شود که ممکن است با خون قاعدگی اشتباه گرفته شود. علائم کیست تخمدان در پریودی شامل پریود سنگینتر یا سبکتر، بی نظمی در قاعدگی و لکه بینی بین دورههاست. بنابراین در صورت داشتن خونریزیهای غیرمعمول و خارج از انتظار حتماً به پزشک مراجعه کنید.
- تهوع و استفراغ. برخی از افراد ممکن است به دلیل داشتن درد کیست تخمدان، دچار تهوع یا استفراغ شوند.
- احساس نفخ یا سنگینی. تورم و احساس سنگینی در شکم و لگن ممکن است از علائم پارگی کیست باشد.
- سرگیجه یا غش. در برخی موارد، علائم کیست تخمدان ترکیده میتواند شامل کاهش فشار خون و سرگیجه، احساس سبکی سر یا حتی غش شود. توجه داشته باشید که این علائم ممکن است ناشی از خونریزی داخلی باشد.
در صورت تجربه علائم پارگی کیست تخمدان مراجعه به پزشک یا اورژانس ضروری است، زیرا پارگی کیست میتواند به مشکلات جدیتری مانند خونریزی داخلی منجر شود.
علائم خطرناک کیست تخمدان
همانطور که پیشتر اشاره شد کیست تخمدان ممکن است خطری نداشته باشد و حتی بدون علامت باشد اما اگر علائمی مثل درد لگنی یا شکمی ناگهانی و شدید، درد همراه با تب یا استفراغ، احساس سرما در پوست، درد شدید شکمی همراه با خونریزی غیرمنتظره، احساس سرگیجه و ضعف داشتید باید هرچه سریعتر به کلینیک شبانهروزی یا اورژانس بیمارستان مراجعه کنید. لازم یه یادآوری است که اینها از علائم خطرناک کیست تخمدان هستند و باید هرچه زودتر توسط پزشک بررسی شوند.
عوارض کیست تخمدان
عوارض کیست تخمدان زیاد شایع نیستند اما ممکن است اتفاق بیفتند. کیستهایی که بزرگ میشوند میتوانند باعث حرکت تخمدان شوند. این امر احتمال پیچخوردگی دردناک تخمدان را افزایش میدهد. در این حالت، ممکن است فرد دچار درد ناگهانی و شدید لگن و حالت تهوع و استفراغ شود. پیچخوردگی تخمدان همچنین میتواند جریان خون به تخمدان را کاهش دهد یا متوقف کند.
پارگی کیست از دیگر عوارض کیست تخمدان است. کیستی که باز میشود میتواند باعث درد شدید و خونریزی در داخل لگن شود. هرچه کیست بزرگتر باشد، خطر پارگی بیشتر است. همچنین فعالیت شدیدی که لگن را درگیر کند، مانند رابطهٔ جنسی واژینال، خطر پارگی را افزایش میدهد.
همچنین در پاسخ به این پرسش که کیست تخمدان راست خطرناک است یا چپ باید گفت که خطرناک بودن و عوارض کیست در سمت راست یا چپ به نوع و ویژگیهای خاص کیست، اندازه آن، و وضعیت کلی سلامتی فرد بستگی دارد و به خودی خود به سمت راست یا چپ بودن آن وابسته نیست.
تشخیص کیست تخمدان
شاید برایتان سوال باشد که از کجا بفهمیم کیست داریم. کیست روی تخمدان میتواند در طول معاینه لگن یا در آزمایشی مثل سونوگرافی لگن پیدا شود. بسته به اندازه کیست و مایع یا جامد بودن داخل مواد آن، پزشک احتمالاً آزمایشهایی را برای تعیین نوع کیست و اینکه آیا به درمان نیاز دارد یا نه، توصیه میکند. آزمایشهای احتمالی تجویزشده برای تشخیص کیست تخمدان شامل موارد زیر است:
سونوگرافی لگن. از تصاویر بدست آمده از رحم و تخمدانها برای تأیید وجود کیست، دیدن محل آن و تعیین اینکه آیا کیست جامد است یا پر از مایع، استفاده میشود.
لاپاراسکوپی. گاهی از لاپاروسکوپی برای تشخیص کیست تخمدان استفاده میشود. در صورت یافتن کیست، درمان معمولاً همان موقع انجام میشود.
گاهی اوقات، شخص دچار انواع کمتر شایع کیست میشود که پزشک در طول معاینهٔ لگن، سی تی اسکن یا ام آر آی پیدا میکند. کیستهای جامد تخمدان که بعد از یائسگی ایجاد میشوند ممکن است بدخیم باشند. به همین دلیل انجام معاینات منظم لگن مهم است.
پیشگیری از کیست تخمدان
هیچ راهی برای پیشگیری از کیست تخمدان وجود ندارد. اما، معاینات منظم لگن کمک میکند که تغییرات تخمدانها در زودترین زمان ممکن تشخیص داده شود. مراقب تغییرات در چرخهٔ قاعدگی خود باشید. علائم غیرعادی قاعدگی، به خصوص علائمی را که بیش از چند دوره قاعدگی ادامه دارند، یادداشت کنید. در مورد تغییراتی که شما را نگران میکند با پزشک خود صحبت کنید.
داشتن رژیم غذایی سالم، حفظ وزن در محدوده سالم، ورزش و به طور کلی پیروی از سبک زندگی سالم از جمله راههای موثر برای پیشگیری از کیست تخمدان هستند.
درمان کیست تخمدان
درمان کیست تخمدان به عوامل مختلفی از جمله اندازه و ظاهر کیست، سن فرد، وجود یا عدم وجود علائم و وضعیت یائسگی بستگی دارد. بهویژه در دوران یائسگی، احتمال بروز سرطان تخمدان کمی بیشتر است، بنابراین در این موارد، رویکرد درمانی هم میتواند متفاوت باشد. پزشک با توجه به این عوامل، یکی از روشهای درمانی مناسب را توصیه میکند.
اگر هیچ علامتی ندارید و سونوگرافی نشان میدهد که کیست کوچک و پر از مایع است، ممکن است نیاز به اقدام جدی برای درمان نباشد و تنها لازم باشد چند سونوگرافی لگنی را چند هفته یا چند ماه بعد برای بررسی تغییر اندازه یا ظاهر کیست برای مشاهده علائم آب شدن کیست تخمدان انجام دهید. اگر وارد یائسگی شده باشید، ممکن است به شما توصیه شود که هر چهار ماه یک بار به مدت یک سال، سونوگرافی و آزمایش خون انجام دهید . سایر روشهای درمان کیست تخمدان عبارتند از:
- داروها. داروهای ضدبارداری هورمونی، مانند قرصهای ضدبارداری، مانع از تخمکگذاری میشوند. این ممکن است مانع از ایجاد کیستهای تخمدان بیشتر شود. اما، قرصهای ضدبارداری کیستهای موجود را کوچک نمیکنند.
- عمل جراحی. پزشک احتمالاً پیشنهاد میکند کیستی که بزرگ یا پایدار است، شبیه کیست عملکردی نیست، در حال رشد است یا ایجاد درد میکند، برداشته شود.
برخی از کیستها را میتوان بدون برداشتن تخمدان یا سیستکتومی (Cystectomy) خارج کرد. در برخی موارد، تخمدان همراه با کیست برداشته میشود که اوفورکتومی نام دارد. همچنین در صورت وجود نگرانی در مورد سرطانی بودن کیست، معمولاً جراحی توصیه میشود که از طریق لاپاراسکوپی و لاپاراتومی انجام میشود. لاپاراسکوپی
غیر از این موارد، اگر بیماری دارید که میتواند باعث کیست شود، مانند اندومتریوز یا سندرم تخمدان پلیکیستیک، درمان کیست تخمدان ممکن است متفاوت باشد. به عنوان مثال، آندومتریوز ممکن است با داروهای مسکن، داروهای هورمونی یا جراحی برای برداشتن یا تخریب نواحی بافت اندومتریوز درمان شود.
درمان خانگی کیست تخمدان
درمان خانگی کیست تخمدان میتواند به کاهش علائم کمک کند، اما جایگزین درمان های پزشکی نیست. در صورت ابتلا به کیست رحم و تخمدان، بهتر است قبل از استفاده از هر روش خانگی با پزشک مشورت کنید. برخی از روشهای رایج برای کاهش علائم کیست تخمدان عبارتند از:
- کمپرس گرم. استفاده از کیسه آب گرم یا پد گرمکننده روی ناحیه با افزایش جریان خون به کاهش درد و گرفتگی کمک میکند.
- تغذیه سالم. داشتن رژیم غذایی سالم سرشار از میوهها، سبزیجات، غلات کامل و پرهیز از مصرف غذاهای فرآوریشده، قندهای افزوده، و چربیهای ناسالم نیز میتواند مفید باشد.
- مدیریت استرس. استرس میتواند موجب تغییرات هورمونی شود. تمریناتی مانند یوگا، مدیتیشن و تکنیک تنفس عمیق میتوانند به کاهش استرس و بهبود علائم کیست تخمدان کمک کنند.
- ورزش منظم. فعالیتهای فیزیکی مانند پیادهروی، یوگا یا شنا میتوانند به بهبود جریان خون در ناحیه لگن و کاهش درد کمک کنند. ورزش همچنین به تنظیم وزن و بهبود تعادل هورمونی کمک میکند.
در حالی که این روشها میتوانند علائم بیماری را تسکین دهند، اما برای درمان کیست تخمدان باید به متخصص زنان مراجعه کنید.
بنابرآنچه گفته شد کیست تخمدان مشکلی شایع در زنان هستند که در اکثر مواقع میتواند به عنوان بخشی طبیعی از چرخه قاعدگی شکل گرفته باشد و طی یک یا دو ماه خودبهخود از بین برود. با این حال، اگر علائمی مانند خونریزی غیرمعمولی، درد در شکم و لگن و هرگونه تغییر در چرخه قاعدگی داشتید به متخصص زنان مراجعه کنید. برنامهریزی منظم برای انجام معاینات لگنی به پزشک این امکان را میدهد که کیستها را به موقع شناسایی کرده، علائم آب شدن کیست تخمدان را مشاهده کرده و در صورت لزوم اقدام درمانی مناسب انجام شود.
سوالات متداول
علائم کیست تخمدان میتواند متغیر باشد و در بسیاری از موارد بدون هیچ نشانهای ایجاد و از بین میروند. اما در صورت بزرگی علائمی مثل درد شکمی، نیاز مکرر به ادرار کردن، خونریزی غیرمعمول از جمله علائم است.
درمان به عواملی مانند سن، علائم، اندازه کیست و عامل بوجود آورنده بستگی دارد و در همه زنان به یک شیوه درمان نمیشود.
کیستهای عملکردی تخمدان معمولاً بدون نیاز به درمان خاصی خودبهخود از بین میروند. با این حال، ضروری است که معاینات دورهای منظم انجام شود تا پزشک بتواند رشد و تغییرات کیست را بهطور دقیق زیر نظر داشته باشد.