علت کم بودن اسپرم در مردان و راه درمان آن

�ممکن است تا زمانی که برای بچه‌دار شدن تلاش نکنید، متوجه نشوید که تعداد اسپرم‌تان کمتر از حد طبیعی است. این وضعیت که به آن الیگواسپرمی گفته می‌شود، یکی از مهم‌ترین دلایل ناباروری در مردان است. کم بودن تعداد اسپرم می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی از جمله مشکلات هورمونی، عوامل ژنتیکی، عفونت‌ها، و حتی سبک زندگی ناسالم باشد. شناخت دقیق دلایل و راه‌های درمان این مشکل می‌تواند به زوج‌ها کمک کند تا به هدف خود برای داشتن فرزند دست یابند. در این مقاله، به بررسی جامع علل، علائم و روش‌های درمان الیگواسپرمی خواهیم پرداخت و نکات مهمی را برای بهبود سلامت باروری مردان ارائه خواهیم کرد.

کاهش تعداد اسپرم چیست؟

 الیگواسپرمی به این معناست که تعداد اسپرم‌های موجود در مایع منی انزال شده در طول ارگاسم کمتر از حد نرمال است. آزمایش‌ها می‌توانند نشان دهند که تعداد اسپرم‌ها کمتر از حد معمول است و اگر کمتر از 15 میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر منی باشد، به عنوان کمتر از حد طبیعی تلقی می‌شود.

تعداد کم اسپرم در مایع منی، احتمال بارور شدن تخمک همسرتان توسط یکی از اسپرم‌ها و در نتیجه بارداری را کاهش می‌دهد. با این وجود، بسیاری از مردانی که تعداد اسپرم پایینی دارند، همچنان می‌توانند صاحب فرزند شوند. درمان‌های متعددی برای بسیاری از علل کاهش تعداد اسپرم وجود دارد که می‌توانند به افزایش شانس بارداری کمک کنند.

آیا این مشکل علائمی هم دارد؟

اصلی‌ترین علامت تعداد کم اسپرم، ناتوانی در بچه‌دار شدن است و ممکن است هیچ علامت یا نشانه واضح دیگری وجود نداشته باشد. در برخی مردان، مشکلات زمینه‌ای مانند ناهنجاری‌های کروموزومی ارثی، عدم تعادل هورمونی، گشاد شدن وریدهای بیضه یا شرایطی که مسیر عبور اسپرم را مسدود می‌کنند، می‌توانند علائم و نشانه‌هایی ایجاد کنند. به طور کلی، علائم الیگواسپرمی عبارتند از:

• مشکلات عملکرد جنسی مانند کاهش میل جنسی یا مشکل در حفظ نعوظ (اختلال نعوظ)
• درد، تورم یا توده در ناحیه بیضه
• کاهش موی صورت یا بدن، یا سایر علائم اختلالات کروموزومی یا هورمونی

علت کاهش اسپرم در مردان

تولید اسپرم فرایندی پیچیده و مستلزم عملکرد طبیعی بیضه‌ها و همچنین هیپوتالاموس و غدد هیپوفیز است. این غده‌ها در مغز هورمون‌هایی را که باعث تولید اسپرم می‌شوند، تولید می‌کنند. وقتی اسپرم در بیضه‌ها تولید می‌شود، به لوله‌های ظریفی منتقل می‌شوند و تا زمانی که با مایع منی مخلوط شده و از آلت تناسلی خارج شوند، در آنجا می‌مانند. وجود مشکل در هر یک از این سیستم‌ها می‌تواند بر تولید اسپرم تاثیر بگذارد.

علاوه بر این، ممکن است شکل، حرکت یا عملکرد اسپرم غیر طبیعی باشد. با این وجود، در اغلب موارد، علت تعداد کم اسپرم شناسایی نمی‌شود. این مشکل در آقایان همچنین می‌تواند ناشی از برخی مشکلات سلامتی و درمان‌های پزشکی، عوامل محیطی و سبک زندگی باشند که عبارتند از:

واریکوسل 

واریکوسل در مردان تورم سیاهرگ‌هایی است که خون فاقد اکسیژن بیضه‌ها را تخلیه می‌کنند. این شایع‌ترین علت برگشت‌پذیر ناباروری مردان است. اگرچه دقیقا مشخص نیست که واریکوسل چگونه باعث ناباروری آقایان می‌شود، اما ممکن است به تنظیم غیرطبیعی دمای بیضه‌ها و کاهش تعداد اسپرم یا کیفیت آن مربوط باشد.

ابتلا به برخی عفونت‌ها

برخی عفونت‌ها می‌توانند علت تعداد کم اسپرم یا اختلال در سلامت اسپرم باشند. ابتلا به این عفونت‌ها ممکن است  باعث ایجاد اسکاری شوند که مسیر عبور اسپرم را مسدود می‌کند. این عفونت‌ها شامل التهاب اپیدیدیم یا بیضه‌ها و برخی از عفونت‌های مقاربتی، از جمله سوزاک یا اچ آی وی است. اگرچه برخی عفونت‌ها می‌توانند منجر به آسیب دائمی بیضه شوند، اما در اغلب موارد اسپرم هنوز قابل بازیابی است.

مشکلات انزال

یکی از دلایل الیگواسپرمی، انزال عقب‌گرد است. انزال رتروگراد زمانی اتفاق می‌افتد که منی در حین ارگاسم به جای بیرون آمدن از نوک آلت تناسلی وارد مثانه شود. بیماری‌های مختلفی می‌توانند باعث انزال پس‌رونده یا عدم انزال شوند، از جمله دیابت، آسیب به ستون فقرات و جراحی‌های مثانه، پروستات یا مجرای ادرار.

بیضه‌های نزول نکرده

در طول رشد جنین، گاهی اوقات یک یا هر دو بیضه از شکم به داخل کیسه‌ای که معمولاً حاوی بیضه‌ها است یا کیسه بیضه نزول نمی‌کند. این مسئله می‌تواند به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی، اختلالات هورمونی و عصبی که در رشد و تکامل بیضه‌ها تاثیر دارند، رخ دهد. احتمال کاهش تعداد اسپرم و در نتیجه باروری در مردان مبتلا به این شرایط بیشتر است.

عدم تعادل هورمونی

هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه‌ها هورمون‌هایی تولید می‌کنند که برای تولید اسپرم ضروری هستند. تغییر در این هورمون‌ها و همچنین سایر سیستم‌های هورمونی مثل غده تیروئید و غدد فوق کلیوی ممکن است علت کمبود اسپرم از حد طبیعی باشند.

نقص در لوله‌های انتقال‌دهنده اسپرم

نقص در لوله‌های انتقال‌دهنده اسپرم می‌تواند به دلایل متعددی ایجاد شود، از جمله آسیب ناخواسته ناشی از جراحی، عفونت‌های قبلی، تروما، یا وجود یک ضایعه غیر طبیعی مثل فیبروز کیستیک یا بیماری‌های ارثی مشابه. این انسداد می‌تواند در هر بخش از مسیر انتقال اسپرم از جمله در داخل بیضه، در لوله‌هایی که بیضه را تخلیه می‌کنند، در اپیدیدیم، در مجرای دفران، نزدیک مجاری انزال یا در مجرای ادرار رخ دهد.  این مشکلات می‌توانند به کاهش تعداد اسپرم یا کیفیت آن منجر شوند و در نتیجه باعث ناباروری شوند.

مواد شیمیایی صنعتی و فلزات سنگین

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مواد شیمیایی صنعتی، علف‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها، حلال‌های آلی، مواد رنگ‌آمیزی و سرب ممکن است در کاهش تعداد اسپرم موثر باشد. قرارگیری در معرض سرب یا سایر فلزات سنگین نیز می‌تواند علت الیگواسپرمی و ناباروری باشد.

مصرف برخی داروها

درمان جایگزینی تستوسترون، مصرف طولانی مدت استروئیدهای آنابولیک، درمان سرطان از جمله داروهای شیمی درمانی و پرتودرمانی، برخی داروهای ضد قارچی و آنتی بیوتیک‌ها و برخی داروهای دیگر می‌توانند باعث غلظت کم اسپرم یا اختلال در عملکرد آن شده و باروری مردان را کاهش دهند.

گرم شدن بیش از حد بیضه‌ها

حرارت بالا می‌تواند تولید و عملکرد اسپرم را مختل کند. اگرچه مطالعات در این مورد محدود و بدون نتیجه قطعی هستند، اما استفاده مکرر از سونا یا جکوزی ممکن است به طور موقت باعث کاهش تعداد اسپرم شود. برخی مشاغلی که نیاز به نشستن طولانی‌مدت دارند، مانند رانندگی کامیون، پوشیدن لباس‌های تنگ یا کار کردن طولانی‌مدت با لپ‌تاپ، نیز می‌توانند دمای کیسه بیضه را افزایش داده و گرم‌شدن بیش از حد بیضه‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل کم شدن تعداد اسپرم در آقایان است.

قرار گرفتن در معرض اشعه نیز می‌تواند موجب کاهش تولید اسپرم شده و ممکن است چندین سال طول بکشد تا تولید اسپرم به حالت عادی بازگردد. دزهای بالای تابش می‌تواند باعث تعداد کم اسپرم برای همیشه باشد. اختلالات ارثی مانند سندرم کلاین فلتر که باعث رشد غیرطبیعی اندام‌های تناسلی مردانه می‌شوند، بیماری سلیاک که یک اختلال گوارشی ناشی از حساسیت به گلوتن است ، آنتی بادی‌های ضد اسپرم، تومورها و انجام برخی جراحی‌ها از جمله وازکتومی یا عقیم سازی مردان، مصرف مواد مخدر، الکل، چاقی نیز از دیگر دلایل کمبود اسپرم در مایع منی و کاهش قدرت باروری مردان هستند.

عوامل خطرسازی که باعث این مشکل می شوند

تعدادی از فاکتورهای خطر مرتبط با تعداد کم اسپرم و سایر مشکلاتی که باعث بروز این مشکل در آقایان می‌شوند عبارتند از:

• سیگار کشیدن
• نوشیدن الکل
• مصرف برخی مواد مخدر
• داشتن اضافه وزن
• داشتن افسردگی شدید یا استرس شدید
• داشتن عفونت‌های خاص در گذشته یا حال
• قرار گرفتن در معرض سموم
• گرم شدن بیش از حد بیضه‌ها
• ضربه به بیضه‌ها
• داشتن اختلالات باروری به هنگام تولد یا سابقه خانوادگی مشکلات باروری
• داشتن مشکلات پزشکی خاص، از جمله تومورها و بیماری‌های مزمن
• درمان‌های سرطان، مانند پرتودرمانی
• مصرف برخی داروها
• انجام وازکتومی در گذشته یا جراحی وسیع شکمی یا لگنی
• سابقه بیضه نزول نکرده

شناخت و مدیریت این عوامل می‌تواند به پیشگیری از کاهش تعداد اسپرم و بهبود سلامت باروری مردان کمک کند.

تشخیص الیگواسپرمی چگونه انجام می‌شود؟

برای تشخیص کم بودن تعداد اسپرم در مایع منی، پزشک نخست سوابق پزشکی فرد را بررسی  و به انجام معاینات می‌پردازد. اگر پزشک مشکوک به الیگواسپرمی باشد، آزمایشات تکمیلی مانند اسپرموگرام یا آنالیز مایع منی که تعداد و کیفیت اسپرم را بررسی می‌کند، آزمایش ادرار برای بررسی انزال رتروگراد و تست‌های تشخیصی دیگر مانند سونوگرافی و اندازه‌گیری سطوح هورمون‌ها را درخواست می‌دهد. انجام این آزمایشات برای تشخیص الیگواسپرمی به پزشک کمک می‌کنند تا متوجه شود که آیا مشکل ناشی از اختلالات هورمونی، عفونت‌ها، بیماری‌های خاص، یا مصرف داروهای خاص است یا خیر.

درمان کم بودن اسپرم مردان

درمان کم بودن تعداد اسپرم در آقایان به علت آن بستگی دارد. ممکن است با قطع مصرف داروها و تغییراتی در سبک زندگی از جمله کاهش وزن در محدوده سالم، ترک سیگار و اجتناب از مصرف الکل یا رفتارهایی که عامل این مشکل در آقایان هستند بتوان تعداد اسپرم را افزایش داد. اگر چه برخی داروها می‌توانند تعداد اسپرم را کاهش دهند، داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌های مورد استفاده در درمان عفونت‌های مقاربتی در درمان الیگواسپرمی نیز  می‌توانند مفید باشند.

در مواردی که این عارضه ناشی از مشکلات فیزیکی مانند واریکوسل باشد، جراحی می‌تواند راه حل مناسبی برای درمان تعداد کم اسپرم در آقایان باشد. توجه داشته باشید که پیش از شروع هر نوع درمان الیگواسپرمی، مهم است که با پزشک خود مشورت کنید تا بتوانید بهترین گزینه را بر اساس وضعیت خاص خود انتخاب کنید. چنانچه قصد بارداری دارید و مشکل، تعداد یا غلظت کم اسپرم است، درمان ناباروری با میکرواینحکشن نیز می‌تواند گزینه مناسبی باشد. در این روش، اسپرم به‌طور مستقیم به داخل سلول تخمک تزریق می‌شود تا آن را بارور کند.

عوارض الیگواسپرمی

ناباروری ناشی از تعداد کم اسپرم می‌تواند برای شما و همسرتان استرس‌زا باشد و عوارض مختلفی دارد، ‌از جمله:

• جراحی یا درمان‌های دیگر برای رفع علت زمینه‌ای تعداد کم اسپرم
• تکنیک‌های کمک باروری پرهزینه و زمانبر مثل لقاح آزمایشگاهی (IVF)
• استرس مربوط به ناتوانی در داشتن فرزند

پیشگیری از کاهش تعداد اسپرم در آقایان

برای محافظت از باروری خود و پیشگیری از الیگواسپرمی از عوامل شناخته شده‌ای که می‌توانند بر تعداد و کیفیت اسپرم تاثیر بگذارند، اجتناب کنید. مثلاً:

• سیگار نکشید.
• مصرف الکل را محدود کنید یا از مصرف آن خودداری کنید.
• از مواد مخدر دوری کنید.
• در مورد داروهایی که می‌توانند بر تعداد اسپرم تاثیر بگذارند، با پزشکتان صحبت کنید.
• وزن را در محدوده سالم حفظ کنید.
• از گرما اجتناب کنید.
• استرس را مدیریت کنید.
• از قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و سایر سموم خودداری کنید.

چه زمانی باید برای مشکل کم بودن اسپرم به پزشک مراجعه کرد؟

اگر بعد از یک سال رابطه جنسی منظم و محافظت نشده نتوانستید بچه‌دار شوید به پزشک مراجعه کنید. در صورت داشتن یکی از موارد زیر زودتر از یک سال به پزشک مراجعه کنید:

• مشکلات نعوظ یا انزال، تمایل جنسی کم یا مشکلات دیگر در عملکرد جنسی
• درد، ناراحتی، توده یا تورم در ناحیه بیضه
• سابقه مشکلات بیضه، پروستات یا مشکلات جنسی
• جراحی کشاله ران، بیضه، آلت تناسلی یا کیسه بیضه

پزشک با بررسی این موارد به تشخیص تعداد کم اسپرم در مایع منی پرداخته و اقدامات لازم درمانی را توصیه می‌کند.

بنابر آنچه گفته شد، اولین علامت تعداد اسپرم کم می‌تواند زمانی خود را نشان دهد که شما و همسرتان در تلاش برای باردار شدن هستید. اگر به همین قصد یک سال یا حتی بیشتر رابطه جنسی محافظت نشده داشته‌اید اما بارداری اتفاق نیفتاده است بهتر است با پزشک صحبت کنید. تعداد کم اسپرم ممکن است نشانه بیماری‌های دیگری باشد، اما به این معنا نیست که نمی‌توانید پدر شوید.