تروما در کودکان چیست و چطور ایجاد می‌شود؟
وقایعی که باعث تروما می‌شود می‌تواند برای هر کسی اتفاق بیفتد، اما امکان دچار تروما شدن در اثر یک واقعه زمانی بیشتر می‌شود که فرد تحت استرس و فشار روانی بسیار زیادی باشد، یا اخیراً مجموعه‌ای از فقدان‌ها را تجربه کرده باشد یا در گذشته، به خصوص در دوران کودکی دچار تروما شده باشد. در این مطلب با نکات مهمی در مورد تروما در کودکان آشنا شوید.
تروما یا رویداد آسیب‌زا
رویداد آسیب‌زا یا رویداد تروماتیک، رویداد ترسناک، خطرناک یا خشونت‌آمیزی است که زندگی یا تمامیت جسمانی کودک را تهدید می‌کند. مشاهدۀ یک رویداد آسیب‌زا که زندگی یا امنیت فیزیکی عزیزی را تهدید می‌کند نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد. این امر به ویژه برای کودکان خردسال مهم است، زیرا احساس ایمنی آنها به برداشتشان از ایمنی نگاره‌های دلبستگی آنها ارتباط دارد.
تجربیات آسیب‌زا می‌تواند احساسات قوی و واکنش‌هایی فیزیکی را آغاز کند که تا مدت‌ها پس از وقوع رویداد ادامه یابد. کودکان ممکن است احساس وحشت، درماندگی یا ترس و همچنین واکنش‌های فیزیولوژیکی مانند تپش قلب، استفراغ، یا از دست دادن کنترل روده یا مثانه را تجربه کنند. کودکانی که ناتوانی در محافظت از خود را تجربه می‌کنند یا از حمایت دیگران برای اجتناب از عواقب تجربۀ آسیب‌زا برخوردار نبوده‌اند نیز ممکن است به خاطر شدت واکنش‌های فیزیکی و عاطفی تحت فشار قرار بگیرند.
حتی با وجود این‌که بزرگسالان برای ایمن نگه داشتن کودکان سخت تلاش می‌کنند، اما هنوز هم اتفاقات خطرناک رخ می‌دهد. این خطر می‌تواند از خارج از خانواده مانند بلایای طبیعی، تصادف رانندگی، خشونت در یا خشونت جامعه، یا از درون خانواده، مانند خشونت خانگی، آزار فیزیکی یا آزار جنسی و مرگ یکی از عزیزان ناشی شود.
ترومای روانی و احساسی
ترومای روانی و احساسی (Emotional and psychological trauma) نتیجه‌ٔ اتفاقات و وقایع به شدت استرس‌زا در زندگی است که باعث می‌شود فرد احساس ناامنی داشته باشد و حس کند در جهان خطرناک پیرامونش بی‌دفاع است. ترومای روانی باعث می‌شود که فرد با نوعی از اضطراب، خاطرات و عواطفی درگیر شود که به راحتی از بین نمی‌روند. همچنین این نوع از تروما باعث می‌شود فرد احساس کرختی داشته و ارتباط خود را هم با دیگران قطع کند، چون به راحتی قادر به اعتماد کردن به دیگران نیست.
تجربهٔ تروما غالباً شامل خطری است که زندگی یا امنیت فرد را تهدید می‌کند. اما در اصل هر شرایطی که باعث می‌شود تا فرد دچار شوک و جدایی شود، حتی اگر منجر به آسیب فیزیکی نشود، می‌تواند باعث بروز تروما در فرد شود. این شرایط بیرونی نیستند که مشخص می‌کنند یک واقعه تروماتیک است یا خیر، بلکه نوع تجربهٔ احساسی فرد است که باعث بروز تروما در او می‌شود. هرچه فرد احساس وحشت و بی‌پناهی بیشتری را تجربه کند، بیشتر احتمال دارد دچار تروما شود.
علت بروز ترومای احساسی و روانی
ترومای احساسی و روانی ممکن است به دلایل زیر ایجاد شود:
وقایعی که یک بار اتفاق می‌افتد: مانند تصادف رانندگی، جراحت یا حملات شدید به خصوص اگر به صورت ناگهانی و در دوران کودکی رخ داده باشند.
استرس‌های مداوم و بی‌رحمانه که مدام تکرار می‌شوند و جاری هستند: مثل زندگی کردن در یک محله‌ٔ پرخطر، مبارزه با یک بیماری مرگبار یا تجربهٔ مکرر وقایع تروماتیک که بخشی از زندگی فرد است.
وقایعی که اغلب بی‌اهمیت شمرده و نادیده گرفته می‌شود: مثل جراحی، به خصوص در سه سال اول عمر کودک، مرگ ناگهانی یکی از اعضای خانواده، جدایی در رابطهٔ عاطفی یا تجربه کردن نوعی تحقیر و بی‌احترامی که در زندگی فرد رخ داده است.
کنار آمدن با ترومای ناشی از فجایع طبیعی و انسانی ممکن است چالش‌های زیادی را روی فرد تحمیل کند، حتی اگر فرد به صورت مستقیم با آن وقایع درگیر نبوده باشد. در حقیقت بسیاری از ما در زندگی به صورت مستقیم ممکن است هرگز با حملات تروریستی، سقوط هواپیما، بمباران مناطق مسکونی و دیگر وقایع وحشتناک این چنینی درگیر نشویم، ولی روزانه به صورت گسترده در معرض اخبار این وقایع و عکس‌های دلخراش آن هستیم.
مشاهدهٔ این تصاویر بارها و بارها باعث شوک به دستگاه عصبی مرکزی و ایجاد استرس تروماتیک می‌شود. با این همه، دلیل ایجاد تروما هرچه باشد و هر زمانی که رخ داده باشد، با درمان می‌توان روند زندگی را تغییر و به زندگی بهتری ادامه داد.
تجربه‌ها و عوامل آسیب‌زا در کودکان
چه تجربیاتی ممکن است برای کودکان آسیب‌زا یا تروماتیک یا آسیب‌زا باشد؟ ترومای کودکی شامل هر چیزی است که حس امنیت را در دوران کودکی مختل کرده باشد. برخی از این عوامل شامل موارد زیر است:
- سوءرفتار جسمی، جنسی یا روانی، از جمله قاچاق
- بلایای طبیعی و بلایای تکنولوژیکی یا تروریسم
- خشونت خانوادگی یا اجتماعی
- از دست دادن ناگهانی یا خشونت‌آمیز یکی از عزیزان
- جدایی از یکی از والدین
- دریافت نکردن توجه کافی از سوی والدین
- اختلال مصرف مواد؛ شخصی یا خانوادگی
- تجربیات پناهندگی و جنگ، از جمله شکنجه
- حوادث جدی یا بیماری‌های تهدیدکنندهٔ زندگی
- عوامل استرس‌زا در خانواده‌های نظامی، مانند اعزام، از دست دادن یا آسیب والدین
وقتی کودک در موقعیتی بوده باشد که زندگی‌اش مورد تهدید واقع شده یا فکر می‌کرده است که مجروح می‌شود، شاهد خشونت بوده یا به‌طور غم‌انگیزی یکی از عزیزانشان را از دست داده، ممکن است نشانه‌هایی از «استرس تروماتیک کودک» را نشان دهد.
در مورد علائم کودک‌آزاری بدانید.
علائم تروما در کودک
علائم احساسی و روانی تروما
پاسخ به یک رویداد آسیب زا در بین کودکان و تمام افراد بسیار متفاوت است، اما علائم شایع‌تری وجود دارد که می‌تواند شامل علائم عاطفی زیر باشد:
- احساس غم
- عصبانیت
- انکار
- ترس
- شرم و احساس گناه
- پریشانی
- مشکلات تمرکز
- خشم، تحریک‌پذیری و تغییرات خلقی
- اضطراب و ترس
- دور نگه داشتن خود از دیگران
- احساس بی‌پناهی
- احساس جدایی از دیگران و کرختی
علائم جسمی تروما
علائم فیزیکی و جسمی تروما شامل موارد زیر است:
- بی‌خوابی و کابوس شبانه
- خستگی
- از جا برخاستن با وحشت
- مشکلات تمرکز
- ضربان قلب شدید
- اضطراب و بی‌قراری
- درد
- تنش عضلانی
عوامل خطر و عوامل محفاظتی در بروز تروما
خوشبختانه، حتی زمانی که کودکان یک رویداد آسیب‌زا را تجربه می‌کنند، همیشه دچار استرس تروماتیک نمی‌شوند. عوامل زیادی در بروز علائم نقش دارند، از جمله این‌که آیا کودک در گذشته تروما را تجربه کرده است یا خیر و عوامل محافظتی در سطح کودک، خانواده و جامعه می‌تواند تأثیر نامطلوب تروما را کاهش دهد. برخی از عواملی که باید در نظر گرفته شوند عبارتند از:
شدت رویداد
این رویداد چقدر جدی بوده است:
- کودک یا کسی که دوستش دارد چقدر آسیب فیزیکی دیده است؟
- آیا او یا کسی از عزیزانش به مراجعه به بیمارستان نیاز داشت؟
- آیا پلیس درگیر ماجرا بود؟
- آیا کودکان از مراقبان خود جدا شدند؟
- آیا یک مدیر مدرسه، افسر پلیس یا مشاور با کودک صحبت کرد؟
- آیا یکی از دوستان یا اعضای خانواده فوت کرده است؟
نزدیکی به رویداد
کودک چقدر به حادثه نزدیک بوده است:
- آیا کودک در مکانی بوده که واقعه در آن رخ داده است؟
- شاهد وقوع این حادثه برای شخص دیگری بوده یا خود قربانی بوده است؟
- آیا کودک این رویداد را از تلویزیون تماشا کرد؟
- آیا شنیده است که یکی از عزیزانش در مورد آنچه اتفاق افتاده صحبت کند؟
واکنش‌های مراقبان
واکنش اطرافیان و مراقبان کودک نیز مهم است:
- آیا خانوادهٔ کودک باور داشتند که او حقیقت را می‌گوید؟
- آیا مراقبان واکنش‌های کودک را جدی گرفتند؟
- مراقبان چگونه به نیازهای کودک پاسخ دادند و با این رویداد چگونه برخورد کردند؟
سابقهٔ قبلی تروما
کودکانی که به طور مداوم در معرض رویدادهای آسیب‌زا قرار می‌گیرند، بیشتر احتمال دارد که واکنش‌های استرس تروماتیک ایجاد کنند.
عواملی در خانواده و گروه
فرهنگ، نژاد و قومیت کودکان، خانواده‌ها و جوامع آنها می‌تواند یک عامل محافظتی باشد، به این معنی که کودکان و خانواده‌ها دارای ویژگی‌ها یا منابعی هستند که به محافظت از آنها در برابر اثرات مضر تجربیات آسیب‌زا و پیامدهایشان کمک می‌کند. یکی از این عوامل حفاظتی می‌تواند هویت فرهنگی کودک باشد. فرهنگ اغلب تأثیر مثبتی بر نحوهٔ واکنش، ریکاوری و بهبود کودکان، خانواده‌ها و جوامع از یک تجربهٔ آسیب‌زا دارد. با این حال، مواجهه با نژادپرستی و تبعیض می‌تواند خطر ابتلا به علائم استرس تروماتیک را در کودک افزایش دهد.
در مورد اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD نیز بدانید.
واکنش کودکان به تروما
استرس تروماتیک کودک
کودکانی که از استرس تروماتیک رنج می‌برند، بچه‌هایی هستند که در طول زندگی خود در معرض یک یا چند ضربهٔ آسیب‌زا یا تروما قرار گرفته‌اند و واکنش‌هایی از خود نشان می‌دهند که پس از پایان رویدادها ادامه می‌یابد و روی زندگی روزمرهٔ آنها تأثیر می‌گذارد. واکنش‌های تروماتیک می‌تواند شامل پاسخ‌های مختلفی باشد، از جمله ناراحتی عاطفی شدید و مداوم، علائم افسردگی یا اضطراب، تغییرات رفتاری، مشکل در خودتنظیمی، مشکل در برقراری ارتباط با دیگران یا ایجاد پیوند و دلبستگی، پسرفت یا از دست دادن مهارت‌های قبلی، مشکلات توجه و مشکلات تحصیلی، کابوس‌های شبانه، مشکل در خوابیدن و غذا خوردن و علائم فیزیکی مانند درد. کودکان بزرگ‌تر ممکن است از مواد مخدر یا الکل استفاده کنند، رفتارهای پرخطر داشته باشند یا فعالیت جنسی ناسالم داشته باشند.
این کودکان معمولاً هنگامی که به نوعی رویداد آسیب‌زا را به یاد می‌آورند، این طیف از علائم را دارند. اگرچه بسیاری از ما ممکن است گهگاه واکنش‌هایی به استرس داشته باشیم، اما وقتی کودکی استرس تروماتیک را تجربه می‌کند، این واکنش‌ها در زندگی روزمره و توانایی او برای داشتن عملکرد طبیعی و تعامل با دیگران اختلال ایجاد می‌کند. کودکان در هیچ سنی از اثرات تجربیات تروماتیک مصون نیستند، حتی کودکان شیرخوار و نوپا هم می‌توانند استرس تروماتیک را تجربه کنند. همچنین نحوهٔ بروز استرس تروماتیک از کودکی به کودک دیگر متفاوت است و به سن و سطح رشد کودک ارتباط دارد.
بدون درمان، قرار گرفتن مکرر در معرض رویدادهای آسیب‌زا در دوران کودکی می‌تواند بر مغز و سیستم عصبی تأثیر بگذارد و رفتارهای پرخطر برای سلامت مانند سیگار کشیدن، اختلالات خوردن، مصرف مواد و فعالیت‌های پرخطر را افزایش دهد. تحقیقات نشان می‌دهد که بازماندگان ترومای کودکی، یعنی کسانی که در کودکی ترومایی را تجربه کرده‌اند، ممکن است بیشتر در معرض مشکلات سلامت طولانی‌مدت مانند دیابت و بیماری قلبی یا مرگ در سن‌های پایین‌تر باشند. استرس تروماتیک همچنین می‌تواند منجر به افزایش استفاده از خدمات بهداشتی و روانی و افزایش درگیری در خدمات رفاهی کودکان و سیستم‌های قضایی نوجوانان شود. بزرگسالانی که بازماندگان رویدادهای آسیب‌زا هستند نیز ممکن است در برقراری روابط رضایت‌بخش و حفظ شغل خود مشکل داشته باشند.
یادآورنده‌های تروما
تجربیات آسیب‌زا می‌تواند زنجیره‌ای از تغییرات را در زندگی کودکان ایجاد کند که می‌توانند چالش‌برانگیز و دشوار باشند. اینها می‌تواند شامل تغییر در محل زندگی، محل تحصیل، کسانی که با آنها زندگی می‌کنند و برنامه‌های روزمرهٔ آنها باشد. آنها ممکن است با آسیب یا ناتوانی خود یا اطرافیانشان در اثر تروما زندگی کنند.
تجربیات آسیب‌زا میراثی از یادآوری‌ها را به جا می‌گذارد که ممکن است سال‌ها باقی بماند. این یادآوری‌ها با جنبه‌هایی از تجربهٔ آسیب‌زا، شرایط آن و پیامدهای آن مرتبط هستند. افراد، مکان‌ها، چیزها، موقعیت‌ها، سالگردها یا احساساتی مانند ترس یا غم دوباره ممکن است خاطره آن تجربیات را برای بچه‌ها زنده کند. واکنش‌های فیزیکی، به عنوان مثال، افزایش ضربان قلب یا حس‌‌های بدنی نیز می‌تواند به عنوان عامل یادآورنده عمل کند. شناسایی پاسخ کودکان به یادآوری‌های تروما و فقدان ابزار مهمی برای درک این موضوع است که چگونه و چرا پریشانی، رفتار و عملکرد کودکان اغلب در نوسان است. عوامل یادآورندهٔ تروما و فقدان می‌تواند در خانواده، در میان دوستان، در مدرسه و در جامعه طنین‌انداز و تکرار شود، به گونه‌ای که بر توانایی کودکان، خانواده‌ها و جوامع برای بهبود به شدت تأثیر بگذارد. پرداختن به یادآورنده‌های تروما و فقدان برای افزایش سازگاری و تطبیق ادامه‌دار بسیار مهم است.
تجربهٔ تروما در دوران کودکی می‌تواند باعث اثرهای شدید و طولانی‌مدت شود. اگر ترومای دوران کودکی برطرف نشود، احساس ترس و بی‌پناهی با شخص تا بزرگسالی خواهد آمد و زمینه‌ای برای مشکلات بیشتر خواهد شد. اما با این وجود که تروما ممکن است سال‌ها قبل در کودکی ما رخ داده باشد، راه‌هایی برای غلبه بر درد و اعتماد و تکیه‌ٔ دوباره به دیگران و بازیابی توان متعادل کردن احساسات وجود دارد.
کمک به درمان تروما در کودک
برای کمک به کودک درگیر با تروما بسیار مهم است که با او ارتباط برقرار کنید و به او اطمینان خاطر دهید که احساس ترس یا ناراحتی بسیار طبیعی است. کودک شما برای یافتن سرنخ‌هایی در مورد چگونگی پاسخ و برخورد با تروما به شما نگاه می‌کند، بنابراین بگذارید متوجه شود که شما با علائم و مشکلات خود به شیوه‌ٔ مثبتی برخورد می‌کنید. اما چگونه و چطور به کودکان دچار تروما کمک کنیم تا این اتفاق را به بهترین شکل پشت سر بگذارند؟ راهکارهای زیر را در نظر داشته باشید:
به حرف‌هایش گوش دهید: اجازه دهید کودکتان در مورد تجربه‌ها، افکار و احساسات خودش صحبت کند، حتی در مورد آنهایی که خیلی سخت و دشوار هستند.
روتین کودکتان را حفظ کنید: روتین زندگی کودک را رعایت کنید. زمان‌های ثابت وعده‌های غذایی، خواب و تمام کارهای قبلی زندگی‌اش را رعایت کنید. برخی از کودکان در واکنش به تروما به سختی به خواب می‌روند، گروهی دیگر از کودکان مکرراً از خواب بیدار می‌شوند یا خواب‌های بد می‌بینند. یک عروسک یا حتی یک چراغ‌قوه به کودک بدهید تا با خودش به رختخواب ببرد. سعی کنید هنگام غروب وقت زیادی را با کودک خود داشته باشید و زمانی را به انجام فعالیت‌های مختلف و کتاب خواندن بگذرانید.
با فرزندتان حرف بزنید: بسیاری از والدین، کودکان را از صحبت‌های بزرگسالان در مورد تجربه‌های ناراحت‌کننده و احساسات دشوار کنار می‌گذارند و دور نگه می‌دارند. با انجام این کار، والدین فکر می‌کنند که از فرزندان خود حفاظت می‌کنند اما کودکان خیلی بیشتر از آن چیزی که ما از آن آگاه هستیم احساس می‌کنند و به خصوص وقتی چیزی از آنها مخفی نگه داشته شود، کنجکاو و نگران می‌شوند. بنابراین بهتر است با کودکان در مورد تجربه‌ها و احساسات جدید پیش‌آمدهٔ مشترک برای خودتان و آنها صحبت کنید.
با کودک بازی کنید: بسیاری از کودکان تجربه‌ها و اتفاقات ناراحت‌کننده را با بازی کردن از سر می‌گذرانند و مدیریت می‌کنند.
انتظار پسرفت را داشته باشید: بسیاری از کودکان برای این‌که احساس امنیت کنند باید به یک مرحله قبل از واقعه بازگردند. یک کودک کوچک و خردسال‌تر ممکن است رختخواب خود را خیس کند و کودک بزرگ‌تر ممکن است احساس تنهایی کند. دربارهٔ شب‌ادراری در کودکان بیشتر و کامل بدانید.
صبور باشید: کودکان ممکن است نیاز داشته باشند بارها و بارها در مورد یک چیز صحبت کنند. پس تا جای ممکن صبور بمانید. اگر دیگر نمی‌توانید این وضع را تحمل کنید، از افراد خانواده و دوستانتان کمک بگیرید.
احساساتش را بشناسید: فکر کردن به این‌که بروز یک واقعه تقصیر آنهاست هم یکی از رفتارهای بچه‌ها در واکنش به تروماست. کودکان کوچک‌تر از هفت یا هشت سال در صورت وقوع یک اتفاق بد ممکن است فکر کنند که خودشان مقصر آن هستند. پس به کودک خود اطمینان دهید که او دلیل بروز این واقعه نیست.
از یک فرد آگاه کمک بگیرید: اگر مسائل بیش از حد دشوار شده‌اند یا صدمات روحی در حال بدتر شدن هستند، با مددکار کودکان یا جوانان، مربی و معلم‌های دلسوز و دانا، یک درمانگر آگاه کودکان یا راهنما و مشاور خانواده تماس بگیرید.
در مورد راهکارهای برخورد با کودک دچار تروما بیشتر و کامل بدانید.
