اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی چیست؟
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی تکوینی در دوران کودکی است. این اختلال معمولاً در کودکی تشخیص داده می‌شود و اغلب تا بزرگسالی باقی می‌ماند. در این مطلب با همه چیز در مورد اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، علائم اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، دلایل ایجاد اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، تشخیص و درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی آشنا شوید.
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی تکوینی در دوران کودکی است. این اختلال معمولاً در کودکی تشخیص داده می‌شود و اغلب تا بزرگسالی باقی می‌ماند. کودکان مبتلا به این اختلال ممکن است در توجه کردن و کنترل رفتارهای تکانشی مشکل داشته باشند، یعنی ممکن است بدون فکر کردن در مورد نتیجهٔ کارشان عمل کنند یا بیش از حد فعال باشند.
همان‌طور که گفته شد، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد. برخی از بزرگسالان این اختلال را دارند اما هرگز تشخیص داده نشده است. علائم آن می‌تواند باعث ایجاد مشکل در محل کار، خانه یا روابط با دیگران شود. علائم ممکن است در سن بالاتر متفاوت به نظر برسد، به عنوان مثال، بیش‌فعالی می‌تواند به شکل بی‌قراری شدید ظاهر شود. وقتی مطالبات و ضرورت‌های بزرگسالی افزایش می‌یابد، علائم می‌توانند شدیدتر شوند.
علل اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
دانشمندان در حال مطالعه‌ٔ علل و عوامل خطرساز این اختلال هستند تا بتوانند راه‌های بهتری برای مدیریت و کاهش شانس ابتلای فرد به آن پیدا کنند. علت‌ها و عوامل خطرساز اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ناشناخته است، اما تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که ژنتیک نقش مهمی دارد. مطالعات اخیر در مورد دوقلوها، ژن‌ها را با اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ارتباط داده است. علاوه بر ژنتیک، دانشمندان در حال بررسی سایر علل احتمالی و عوامل خطر هستند، از جمله:
- صدمه‌ٔ مغزی
- قرار گرفتن در معرض محیط آلوده، به عنوان مثال، در معرض سرب در دوران بارداری یا در سن‌های جوانی
- مصرف الکل و دخانیات در دوران بارداری
- زایمان زودرس
- وزن پایین هنگام تولد
تحقیقات از این عقاید و باورهای رایج که اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ناشی از خوردن بیش از حد شکر، تماشای زیاد تلویزیون، شیوه‌ٔ فرزندپروی والدین یا عوامل اجتماعی و محیطی مانند فقر یا هرج‌ومرج خانوادگی است، پشتیبانی نمی‌کند. البته، بسیاری عوامل از جمله این موارد، ممکن است علائم را به ویژه در برخی افراد بدتر کند. اما شواهد آن‌قدر قوی نیست که نتیجه بگیریم آنها علل اصلی اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی هستند.
انواع اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
با توجه به این موضوع که چه نوع علائمی در فرد شدیدتر است، سه نوع مختلف از اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی وجود دارد که در زیر از آنها نام برده شده و در بخش تشخیص علائم کم‌توجهی-بیش‌فعالی همین مطلب به آنها پرداخته شده است:
نوع عمدتاً بی‌توجه
برای فرد سازماندهی کردن یک کار یا به پایان بردن آن، توجه به جزئیات یا دنبال کردن دستورالعمل‌ها یا مکالمات دشوار است. به راحتی حواسش پرت می‌شود یا جزئیات کارهای روزمره را فراموش می‌کند.
نوع عمدتاً بیش‌فعال-تکانشی
فرد وول می‌خورد و زیاد صحبت می‌کند. نشستن برای مدت طولانی، برای مثال، در یک وعدهٔ غذایی یا هنگام انجام تکالیف دشوار است. کودکان کوچک‌تر ممکن است دائماً بدوند، بپرند یا از در و دیوار بالا بروند. فرد احساس بی‌قراری می‌کند و با تکانشگری مشکل دارد. شخصی که تکانشی است ممکن است کار یا صحبت دیگران را مرتب قطع کند، چیزهایی را از دست مردم بقاپد یا در زمان‌های نامناسب صحبت کند. برای شخص دشوار است که منتظر نوبت خود بماند یا به دستورالعمل‌ها گوش دهد. فرد تکانشی ممکن است بیش از سایر افراد دچار تصادف و جراحت شود.
نوع ترکیبی
علائم دو نوع فوق به طور یکسان در فرد وجود دارد. از آنجا که علائم می‌توانند با گذشت زمان تغییر کنند، ممکن است نوع یا پرزانتاسیون اختلال نیز با گذشت زمان تغییر کند.
علائم اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
برای کودکان طبیعی است که گاهگداری در تمرکز و رفتار مؤدبانه مشکل داشته باشند. با این حال، کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی این رفتارها را با بالا رفتن سن پشت سر نمی‌گذارند. این علائم ادامه می‌یابد، می‌توانند شدید باشند و می‌توانند در مدرسه، خانه یا رابطه با دوستان مشکل ایجاد کنند. کودک مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ممکن است:
- زیاد خیال‌پردازی کند.
- چیزها را زیاد فراموش یا گم کند.
- وول بخورد یا به خود بپیچد.
- زیاد صحبت کند.
- اشتباهات سهل‌انگارانه انجام دهد یا به شکل غیرضروری ریسک کند.
- در مقاومت در برابر وسوسه مشکل داشته باشد.
- نوبت گرفتن برایش دشوار باشد.
- در کنار آمدن با دیگران دچار مشکل باشد.
پزشکان اغلب برای کمک به تشخیص کم‌توجهی-بیش‌فعالی از رهنمودهای موجود در کتابچه‌ٔ راهنمای تشخیصی و آماری انجمن روان‌پزشکی امریکا، ویرایش پنجم (DSM-5) استفاده می‌کنند. با کمک این استاندارد تشخیصی اطمینان حاصل می‌شود که تشخیص و درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی افراد به شکل مناسب صورت می‌گیرد. همچنین استفاده از استاندارد ثابت در بین جوامع مختلف می‌تواند به تعیین تعداد کودکان مبتلا به این اختلال و تأثیر آن در سلامت عمومی کمک کند. در بخش زیر، علائم تشخیصی انواع کم‌توجهی-بیش‌فعالی به شکل دقیق‌تر بررسی شده است.
معیارهای تشخیصی و علائم انواع اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
معیارهای دی‌اس‌ام-۵ برای اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی چیست؟ دی‌اس‌ام-۵ (DSM-5) نسخهٔ پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روحی و روانی است که توسط انجمن روان‌پزشکی امریکا (APA) منتشر شده و در واقع یک راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روحی است. بر اساس معیارهای DSM-5 برای اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، افراد مبتلا به این اختلال الگوی پایداری از بی‌توجهی یا بیش‌فعالی-تکانشگری را که در عملکرد یا رشد آنها اختلال ایجاد می‌کند، به شکل طبقه‌بندی زیر نشان می‌دهند:
بی‌توجهی
شش مورد یا بیشتر از علائم بی‌توجهی برای کودکان تا ۱۶ سال، یا پنج علامت یا بیشتر برای نوجوانان ۱۷ ساله و بالاتر و بزرگسالان شناخته شده است. برای تشخیص، علائم کم‌توجهی حداقل باید شش ماه وجود دارد و با سطح رشد شخص نامتناسب هستند:
- اغلب ناتوان از توجه دقیق به جزئیات است یا در کارهای مدرسه، محل کار یا سایر فعالیت‌ها اشتباهات سهل‌انگارانه مرتکب می‌شود.
- اغلب در حفظ توجه به وظایف یا بازی‌ها مشکل دارد.
- اغلب به نظر می‌رسد که وقتی مستقیماً با او صحبت می‌شود گوش نمی‌کند.
- غالباً دستورالعمل‌ها را دنبال نمی‌کند و نمی‌تواند کارهای مدرسه، کارهای خانگی یا وظایف خود در محل کار را به پایان ببرد. به عنوان مثال، تمرکز خود را از دست می‌دهد و حواسش به یک چیز دیگر معطوف می‌شود.
- غالباً در ساماندهی به وظایف و فعالیت‌ها مشکل دارد.
- غالباً از انجام کارهایی که به تلاش ذهنی طولانی‌مدت نیاز دارند، مانند کار در مدرسه یا مشق شب خودداری می‌کند، از آنها بیزار است یا تمایلی به انجامشان ندارد.
- اغلب وسایل ضروری برای کارها و فعالیت‌ها را گم می‌کند. به عنوان مثال، وسایل مدرسه، مداد، کتاب، ابزارها، کیف پول، کلید، کاغذها، عینک و تلفن همراه.
- غالباً به وسیله‌ٔ محرک دیگری حواسش به راحتی پرت می‌شود.
- اغلب در فعالیت‌های روزمره فراموشکار است.
بیش‌فعالی و تکانشگری
شش مورد یا بیشتر از علائم بیش‌فعالی-تکانشگری برای کودکان تا ۱۶ سال یا پنج علامت یا بیشتر برای نوجوانان ۱۷ ساله و بالاتر و بزرگسالان به شکل زیر است. علائم بیش فعالی-تکانشگری حداقل به مدت شش ماه وجود دارد و در حدی است که مختل‌کننده و نامتناسب با سطح رشد شخص هستند:
- غالباً دست و پاهایش بی‌قرار است، یعنی با آنها ور می‌رود یا به آنها ضربه می‌‌زند، یا در صندلی وول می‌خورد.
- غالباً در موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود سر جای خود نشسته بماند، از صندلی بلند می‌شود.
- اغلب در موقعیت‌هایی که مناسبتی ندارد می‌دود یا از چیزی بالا می‌رود. نوجوانان یا بزرگسالان ممکن است به احساس بی‌قراری محدود باشند.
- غالباً نمی‌تواند بدون سروصدا بازی کند یا به فعالیت‌های تفریحی بپردازد.
- اغلب در حال جنب‌‌وجوش است و انگار موتوری او را به حرکت وامی‌دارد.
- غالباً بیش از حد صحبت می‌کند.
- غالباً قبل از اتمام سؤال، جوابی می‌پراند.
- اغلب برایش دشوار است که منتظر نوبت خود بماند.
- غالباً به میان صحبت دیگران می‌پرد یا کارشان را، مثلاً بازی دیگران را قطع می‌کند.
علاوه بر این، شرایط زیر هم باید وجود داشته باشد:
- چند علامت بی‌توجهی یا بیش‌فعالی- تکانشگری قبل از ۱۲ سالگی وجود داشته است.
- چند علامت در دو یا چند موقعیت مختلف وجود دارد. مثلاً در خانه، مدرسه یا محل کار، با دوستان یا خویشاوندان یا در سایر فعالیت‌ها.
- شواهد روشنی وجود دارد که علائم در عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی اختلال ایجاد می‌کند یا باعث افت کیفیت آن می‌شود.
- علائم او با یک اختلال روحی دیگر مانند اختلال خلقی، اختلال اضطراب، اختلال گسستگی یا نوعی اختلال شخصیت، بهتر توضیح داده نمی‌شوند. علائم منحصراً در طول اسکیزوفرنی یا اختلال روان‌پریشی دیگری اتفاق نمی‌افتد.
بر اساس انواع علائم، سه نوع یا سه پرزانتاسیون اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی می‌تواند رخ دهد:
نوع ترکیبی: اگر علائم کافی برای هر دو معیار بی‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشگری در شش ماه گذشته وجود داشته باشد.
نوع عمدتاً بی‌توجه: اگر در شش ماه گذشته علائم کافی برای بی‌توجهی وجود داشته، اما برای بیش‌فعالی نه.
نوع عمدتاً بیش‌فعال-تکانشی: اگر در شش ماه گذشته علائم کافی برای بیش‌فعالی-تکانشگری وجود داشته است اما برای بی‌توجهی نه.
از آنجا که علائم می‌توانند با گذشت زمان تغییر کنند، ممکن است نوع اختلال نیز با گذشت زمان تغییر کند.
تشخیص اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
تصمیم‌گیری در مورد کودک مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی فرایندی مشتکل از چند مرحله است. هیچ تست واحد و مشخصی برای تشخیص اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی وجود ندارد و بسیاری از مشکلات دیگر مانند اضطراب، افسردگی، مشکلات خواب و انواع خاصی از اختلالات یادگیری می‌توانند علائم مشابهی داشته باشند.
یک مرحله از این فرایند معاینه‌ٔ پزشکی، از جمله تست شنوایی و بینایی است تا از نبود سایر مشکلاتی که علائمی مشابه اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی دارند، اطمینان حاصل شود. تشخیص این اختلال معمولاً شامل چک‌لیستی برای ارزیابی علائم و گرفتن شرح حال کودک از والدین، معلمان و گاهی اوقات خود کودک است.
درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
در بیشتر موارد، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی بهتر است با ترکیبی از رفتار درمانی و دارو درمان شود. برای کودکان چهار تا پنج سال مبتلا به این اختلال، رفتاردرمانی، به ویژه آموزش والدین، به عنوان اولین خط درمان و قبل از امتحان کردن دارو توصیه می‌شود. اینکه چه کاری بهترین نتیجه را دارد ممکن است به کودک و خانواده ارتباط داشته باشد. برنامه‌های درمانی خوب شامل نظارت دقیق، پیگیری و ایجاد تغییرات لازم در طول مسیر درمان خواهد بود.
مدیریت علائم و سالم ماندن با سبک زندگی سالم
سالم بودن برای همه‌ٔ کودکان مهم است و می‌تواند به ویژه برای کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی اهمیت داشته باشد. علاوه بر رفتاردرمانی و مصرف دارو، داشتن سبک زندگی سالم می‌تواند مقابله با علائم اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی را برای کودک آسان‌تر کند. برخی رفتارهای سالم که می‌تواند به شما کمک کند شامل موارد زیر است:
- ایجاد عادات غذایی سالم مانند خوردن مقدار زیادی میوه، سبزیجات و غلات سبوس‌دار و انتخاب منابع پروتئین کم‌چربی
- شرکت در فعالیت‌های بدنی روزانه بر اساس سن کودک
- محدود کردن میزان کار کردن با و تماشای نمایشگرهای تلویزیون، کامپیوتر، موبایل و سایر وسایل الکترونیکی
- داشتن خواب شبانه‌ٔ لازم بر اساس سن کودک
کمک گرفتن از پزشکان، روان‌شناس و روان‌پزشک کودک
اگر شما یا پزشکتان نگرانی‌هایی در مورد اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی دارید، می‌توانید کودک خود را نزد متخصصی مانند روان‌شناس کودک یا یک روان‌پزشک کودک آگاه ببرید.
برای شروع مراحل درمان ADHD در کودکتان، اول باید سعی کنید مادر و پدری آگاه‌تر باشید، پس حتماً مطلب درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی را ببینید و آن را به دقت بخوانید تا بتوانید به کودکتان و خودتان کمک کنید.
