شکاف کام و شکاف لب نوزاد چیست و چگونه درمان می‌شود؟
شکاف کام و لب از شایع‌ترین نقص‌های مادرزادی در نوزادان در بدو تولد است. این شکاف‌ها زمانی به وجود می‌آید که اجزای صورت جنین در حال رشد به صورت کامل بسته نمی‌شود که به عنوان نقص‌هایی مجزا از تولد هستند و اغلب به دلیل شرایط ژنتیکی یا سندرم‌های ارثی به وجود می‌آیند. این موارد مادرزادی با جراحی قابل درمان هستند و با درمان به‌موقع می‌توان از عوارض ناشی از آن پیشگیری کرد. فقط کافی است که اطلاعات شما در این زمینه کافی و به‌روز باشد.
شکاف کام و شکاف لب
لب‌ها بین هفته‌های چهار و هفت و سقف یا کام دهان بین هفته‌های شش و ۹ بارداری تشکیل می‌شود. همان‌طور که جنین در دوران بارداری رشد می‌کند، بافت و سلول‌های خاصی از هر طرف سر به سمت مرکز صورت رشد می‌کنند و به یکدیگر می‌پیوندند و صورت را می‌سازند. این به هم پیوستن بافت‌ها، ویژگی‌های صورت مانند لب‌ها و دهان را تشکیل می‌دهد. شکاف لب در صورتی اتفاق می‌افتد که بافت تشکیل‌دهندهٔ لب قبل از تولد به طور کامل به هم نپیوندد.
پارگی یا بسته نشدن لب جنین را لب‌شکری و شکاف سقف دهان را شکاف کام می‌گویند. این موارد از شایع‌ترین نقص‌های مادرزادی است و روی زیبایی فرد تأثیر دارد که در صورت برطرف نشدن می‌تواند باعث ایجاد برخی مشکلات روحی در آینده شود. شکاف لب و کام معمولاً در هنگام تولد بلافاصله تشخیص داده می‌شود.
برخی از انواع شکاف لب به شکل یک بریدگی کوچک در لب ظاهر می‌شوند و برخی از لثهٔ بالایی تا پایین بینی امتداد می‌یابند. شکاف کام مانند شکاف لب روی ظاهر تأثیر نمی‌گذارد اما شایع‌ترین شکاف فقط در عضلات کام رخ می‌دهد که در پشت دهان قرار دارد. این نوع شکاف اغلب هنگام تولد قابل تشخیص نیست و ممکن است تا زمانی که این علائم ایجاد نشود قابل تشخیص نباشد.
شکاف دهانی، به ویژه شکاف لب، در دوران بارداری با سونوگرافی معمول در حدود هفتهٔ ۱۳ بارداری قابل تشخیص است. اما تشخیص شکاف کام به تنهایی با استفاده از سونوگرافی دشوارتر است. اگر شکاف در سونوگرافی‌های قبل از تولد نشان داده شود، پزشک ممکن است درخواست نمونه از مایع آمنیوتیک رحم یا آزمایش آمنیوسنتز دهد. نتایج این آزمایش احتمال ابتلای جنین به سندرم ژنتیکی را که زمینه‌ساز نقص‌های مادرزادی دیگری از جمله شکاف لب و کام است نشان می‌دهد. گاهی اوقات انواع خاصی از شکاف کام به عنوان مثال، شکاف کام زیر مخاطی یا مخفی ممکن است تا اواخر زندگی فرد تشخیص داده نشود. احتمال شکاف لب به همراه شکاف کام یا بدون شکاف کام در پسران بیشتر است. شکاف کام بدون شکاف لب در دختران شایع‌تر است.
دلایل ایجاد شکاف کام و شکاف لب
شکاف‌های لب و کام زمانی به وجود می‌آید که بافت‌هایی در صورت و دهان کودک به درستی به هم جوش نمی‌خورند. بافت‌هایی که لب و کام را تشکیل می‌دهند معمولاً در ماه‌های دوم و سوم بارداری به هم جوش می‌خورند اما در نوزادانی که دارای شکاف لب و کام هستند هرگز به هم جوش نمی‌خورد و یا فقط به صورت جزئی اتفاق می‌افتد اما محققان معتقدند عوامل محیطی، ژنتیکی و وراثتی می‌توانند در بروز این مشکل مؤثر باشند. کمبود فولیک اسید در مادران باردار، مصرف بعضی از داروها از جمله داروهای مصرفی در درمان صرع، مصرف سیگار و دخانیات، الکل، برخی از بیمار‌ی‌ها‌ی دوران بارداری، ابتلا به دیابت قبل از بارداری، چاقی مادر در بارداری، سابقهٔ خانوادگی، سن بالای پدر و وجود استرس در دوران بارداری از عوامل ایجاد شکاف کام هستند، ولی به‌طورکلی علت قطعی این عارضه هنوز کشف نشده و ناشناخته است.
عوارض جانبی شکاف کام و لب
شکاف لب و کام می‌تواند والدین و نوزادان را با مشکلات مختلفی روبه‌رو کند که البته بیشتر به نوع و شدت شکاف بستگی دارد. برخی از این عوارض می‌تواند به شکل زیر باشد:
مشکلات تغذیه‌ای: یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌ها پس از تولد، تغذیهٔ نوزاد است. نوزادانی که شکاف کامل لب و شکاف کام دارند توانایی گرفتن سینهٔ مادر یا شیشه‌شیر‌های معمولی را ندارند و برای مکیدن شیر به مشکل برمی‌خورند. در این مورد باید از سرشیشه‌های مخصوص استفاده کنند و یادتان باشد که شیردهی برای این کودکان حائز اهمیت است. در مورد شیردهی به نوزاد دارای شکاف لب بدانید.
عفونت‌های گوش و کاهش شنوایی: نوزادانی که شکاف کام دارند نسبت به آنهایی که شکاف لب دارند بیشتر در معرض خطر افزایش مایع گوش و کاهش شنوایی یا حتی از دست دادن شنوایی هستند، چون مایع بیشتری در گوش میانی آنها ساخته می‌شود و در صورت درمان نشدن عفونت گوش ممکن است باعث کاهش شنوایی شود. برای پیشگیری از این اختلال معمولاً از لوله‌های خاصی استفاده می‌شود تا این مایع تخلیه شود و شنوایی آنها سالانه توسط پزشک بررسی خواهد شد.
مشکلات گفتاری: کودکان مبتلا به شکاف کام و لب می‌توانند دچار مشکل در صحبت کردن مشوند. صدای این کودکان به خوبی انتقال داده نمی‌شود و ممکن است صدایشان تودماغی و غیرقابل فهم شود. این مشکل بیشتر در کودکان مبتلا به شکاف کام دیده می شود، البتهٔ همۀ کودکان این مشکل را ندارند و برخی از مشکلات گفتاری کاملاً با جراحی برطرف می‌شوند اما برخی نیز نیاز به اقدامات اضافه‌تر مثل تمرینات مکرر با گفتاردرمانگر و حتی جراحیهای بعدی دارند.
مشکات دندان یا فک: به دلیل عدم تکامل کامل دهان، دندان‌ها می‌تواند به هم ر‌یخته، نامنظم و گاهی در محل شکاف لب و کام دربیایند که لازم است برای رفع این مشکلات کودک تحت نظر یک دندان‌پزشک کودکان باشد و شاید نیاز به ارتودنسی دندان باشد.
ایجاد حالت خفگی هنگام غذا خوردن: هنگام شیر خوردن به دلیل یکی بودن راه‌های دهان و بینی در این کودکان، شیر می‌تواند وارد بینی نوزاد و ایجاد حالت خفگی شود. برای رفع این مشکل باید شکل درست شیر دادن را از پزشک بپرسید. درصورتی‌که روش صحیح شیردهی به مادران آموزش داده شود، این مشکل به وجود نمی‌آید.
اختلال در ظاهر کودک: به دلیل تفاوت ظاهر و مشکلات تکلمی، این بچه‌ها گاهی می‌توانند طی مراحل درمانشان دچار نبود اعتمادبه‌نفس و مشکلاتی از این قبیل شوند.
درمان شکاف کام و شکاف لب
شکاف لب در اسکن آنومالی اغلب قابل تشخیص است، اما تشخیص شکاف کام داخل دهان جنین دشوار است و اغلب مشاهده نمی‌شود. در هر صورت شکاف لب و کام قابل درمان است. این درمان از بدو تولد نوزاد آغاز می‌شود و تا نوجوانی طول می‌کشد. نوع درمان در این کودکان با توجه به شدت مشکل در کودک بررسی و پیگیری می‌شود. جراحی معمول‌‌ترین روش درمان شکاف کام است که با بزرگ‌تر شدن کودک ممکن است نیاز به جراحیهای بیشتری نیز وجود داشته باشد اما معمولاً در همان نوزادی این مشکل برطرف می‌شود.
هدف از درمان شکاف لب و کام، بهبود توانایی کودک برای نوشیدن، غذا خوردن، صحبت کردن و شنیدن خوب و معمول و داشتن ظاهری طبیعی است. درمان کودکان با شکاف لب و کام به صورت تیمی انجام می‌شود. این تیم می‌تواند شامل جراح پلاستیک، ارتودنتیست، متخصص ENT یا همان متخصص گوش و حلق و بینی، گفتاردرمانگر، متخصص اطفال، متخصص گفتاری و روانشناس باشد. این متخصصان غیر از درمان با جراحی مراحل بعدی را به شکل زیر تحت نظر می‌گیرند:
- دادن راهکار و تکنیک‌های تغذیه‌ای مثل استفاده از شیشه‌شیر و سرشیشهٔ مخصوص
- گفتاردرمانی برای اصلاح مشکل صحبت کردن
- بررسی برای ارتودنسی دندان‌ها
- نظارت توسط یک دندان‌پزشک کودکان برای رشد دندان و بهداشت دهان و دندان از سن پایین
- وسایل کمک شنوایی یا سایر وسایل کمکی برای کودکان دارای کم‌شنوایی
- نظارت و درمان عفونت گوش
- مواردی مثل جراحی گوش در صورت لزوم
- تحت درمان بودن با یک روانشناس برای کمک به کودک در مقابله با استرس‌های مراحل پزشکی مکرر و سایر نگرانی‌هایش
یادتان باشد مهم‌ترین مسئله‌ای که والدین باید به آن توجه داشته باشند، گفتاردرمانی بعد از جراحی است. کودکانی که شکاف‌های عمیقی دارند بعد از جراحی بیشتر با مشکلات گفتاری مواجه می‌شوند و والدین باید به صورت مرتب با گفتار درمانگر در ارتباط باشند.
اقداماتی برای پیشگیری از شکاف کام و لب
پس از تولد نوزادی با مشکل شکاف کام و لب، معمولاً والدین نگرانی‌هایی برای داشتن فرزند دیگری با همان مشکل را دارند. در بیشتر موارد، احتمال تولد فرزندی دیگر با مشکل شکاف کام یا لب کمی افزایش می‌یابد، اما احتمال وقوع این مشکل بین ۲ تا ۸ درصد است. اگر شما یا همسرتان با شکاف لب یا کام متولد شده‌اید، شانس شما برای داشتن یک نوزاد با شکاف کام نیز حدود ۲ تا ۸ درصد است. این احتمال که فرزند دیگری با شکاف لب و کام به دنیا بیاید یا والدین این عارضه را به فرزندشان منتقل کنند در صورت ابتلا به یک بیماری ژنتیکی می‌تواند بیشتر باشد. هرچند بسیاری از موارد شکاف لب و شکاف کام قابل پیشگیری نیستند، اما اقدامات و راهکارهایی برای کاهش خطر شکاف کام و شکاف لب در نوزادان وجود دارد که برخی از آنها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- گذراندن یک بارداری سالم با انجام خودمراقبتی‌های لازم
- اجتناب از استعمال دخانیات و مصرف الکل در دوران بارداری
- مراجعه به پزشک قبل از بارداری
- انجام مشاورهٔ ژنتیک در صورت داشتن سابقهٔ خانوادگی
- انجام معاینات پزشکی قبل از بارداری
- مصرف مکمل‌های مجاز دوران بارداری چند ماه قبل از بارداری و حتماً با مشورت پزشک
انجام آزمایش‌های تشخیصی نیز ممکن است لازم باشد. این آزمایشات برای مادرانی است که به علت زمینهٔ خانوادگی یا عوامل ژنتیکی و محیطی بیشتر در معرض این ناهنجاری‌ها برای نوزادانشان هستند.
