هیپوتونی در کودکان چیست و چه علائمی دارد؟
هیپوتونی یک علامت و نشانه است نه یک بیماری. در این مطلب با همه چیز در مورد هیپوتونی از علائم، علل، تشخیص و روشهای درمانی هیپوتونی آشنا شوید.
هیپوتونی
هیپوتونی (Hypotonia) اصطلاحی پزشکی برای کاهش تونوس عضلانی است. عضلات سالم هرگز کاملاً شل نمیشوند. آنها مقدار مشخصی از کشش و سفتی، یعنی تون عضلانی را که میتواند به عنوان مقاومت در برابر حرکت احساس شود، حفظ میکنند.
برای مثال، فرد برای حفظ موقعیت خود هنگام ایستادن یا راست نشستن به عضلات پشت و گردن خود تکیه میکند. تونوس عضلانی هنگام خواب کاهش مییابد، بنابراین اگر به حالت نشسته به خواب بروید، ممکن است درحالیکه سرتان به جلو خمیده شده باشد بیدار شوید.
هیپوتونی با ضعف عضلانی یکی نیست، هرچند استفاده از عضلهٔ درگیر هیپوتونی مشکل است. در برخی عارضهها، ضعف عضلانی همراه با هیپوتونی ایجاد میشود. این بیماری معمولاً در نوزادان بلافاصله پس از تولد یا در سنهای بسیار پایین تشخیص داده میشود، هرچند ممکن است در سنهای بالاتر نیز ایجاد شود.
علائم هیپوتونی در کودکان
هیپوتونی در بدو تولد و اغلب در شش ماهگی کودک آشکار میشود، البته اگر قبل از آن آشکار نشده باشد. نوزادان و کودکان خردسال مبتلا به هیپوتونی شدید اغلب به عنوان «شل و لخت» توصیف میشوند. علائم هیپوتونی در کودکان عبارتند از:
- کنترل کم یا فقدان کنترل روی عضلات گردن که در نتیجه سر تمایل به افتادن دارد.
- هنگام نگه داشتن و بغل کردن سست و شل هستند، طوری که انگار به راحتی میتوانند از زیر دستان شما بلغزند.
- قادر به تکیه دادن وزن خود روی عضلات پا یا شانهشان نیستند.
- دستها و پاهای آنها به جای خم شدن در قسمت آرنج، باسن و زانوها، از پهلو آویزان است.
- مکیدن و بلعیدن برایشان مشکل است.
- گریهٔ ضعیف یا صدای آرام در شیرخواران و کودکان خردسال دیده میشود.
- در کودک مبتلا به هیپوتونی رسیدن به نقاط عطف رشد حرکتی مانند نشستن، خزیدن، راه رفتن، صحبت کردن و غذا خوردن به دست خودشان اغلب مدت بیشتری طول میکشد.
علائم هیپوتونی در بزرگسالان
یک بزرگسال مبتلا به هیپوتونی ممکن است مشکلات زیر را داشته باشد:
- اصطلاحاً دست و پا چلفتی باشد؛ که علم از آن با نام کلامزی (Clumsiness) یا خامحرکتی نام میبرد، و اغلب زمین بخورد.
- مشکل در برخاستن از حالت خوابیده یا نشسته داشته باشد.
- درجهٔ خیلی بالا و غیرمعمولی از انعطافپذیری در باسن، آرنج و زانو داشته باشد.
- در مواردی که ضعف عضلانی نیز وجود دارد، دچار دشواری در دست بردن به سمت اشیا یا بلند کردن آنها باشد.
عوامل مؤثر در ایجاد هیپوتونی
هیپوتونی یک علامت و نشانه است نه یک بیماری. این وضعیت میتواند ناشی از مشکلات زمینهای مختلفی باشد که بسیاری از آنها ارثی هستند. هیپوتونی همچنین ممکن است گاهی در مبتلایان به فلج مغزی رخ دهد؛ در فلج مغزی تعدادی از مشکلات عصبشناختی و مربوط به مغز روی حرکت و هماهنگی بدنی کودک تأثیر میگذارد و معمولاً پس از عفونتهای جدی مانند مننژیت ایجاد میشود.
در بعضی موارد، نوزادانی که زودتر از موعد، یعنی قبل از هفتهٔ ۳۷ بارداری به دنیا میآیند دچار هیپوتونی هستند، زیرا در زمان تولد، تونوس عضلانی آنها کاملاً رشد نکرده است. اما به شرطی که مشکلات زمینهای دیگری وجود نداشته باشد، با رشد و بزرگتر شدن کودک باید این مشکل به تدریج بهبود یابد.
علل ایجاد هیپوتونی در کودکی
هیپوتونی یا تونوس عضلانی پایین نه یک بیماری، بلکه یک علامت است. این علامت میتواند توسط مشکلات زمینهای مختلفی ایجاد شود که میتوانند عصبشناختی یا غیرعصبشناختی باشند:
عارضههای عصبشناختی: آنهایی هستند که روی عصبها و سیستم عصبی تأثیر میگذارند. هیپوتونی بیش از همه با کنترل عصبشناختی تونوس عضلانی مرتبط است. برای داشتن عملکرد طبیعی، عضلات بدن به سیگنالهایی که از عصبهای حرکتی میرسد، تکیه دارند. این سیگنالها میتوانند در سطح مغز و نخاع، یعنی هیپوتونی مرکزی، یا در نتیجهٔ آسیب عصبی بین نخاع و عضله، یعنی هیپوتونی محیطی، مختل شوند. بیماریهای عصبشناختی که روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر میگذارند و میتوانند باعث هیپوتونی مرکزی شود عبارتند از:
- فلج مغزی: مشکل عصبی موجود در بدو تولد که روی حرکت و هماهنگی کودک تأثیر میگذارد.
- آسیب مغز و نخاع: از جمله خونریزی در مغز
- عفونتهای جدی: مانند مننژیت، یعنی عفونت غشای خارجی مغز و آنسفالیت، یعنی عفونت خود مغز
بیماریهای عصبشناختی: که روی دستگاه عصبی محیطی یا پیرامونی تأثیر میگذارند و میتوانند باعث هیپوتونی با منشأ محیطی شوند عبارتند از:
- دیستروفی عضلانی (Muscular dystrophy): دیستروفی عضلانی گروهی از بیماریهای ژنتیکی است که به تدریج باعث ضعیف شدن عضلات و سطوح ناتوانی فزاینده اما متغیری میشوند.
- میاستنی گراویس (Myasthenia gravis): عارضهای که در بزرگسالان به جای هیپوتونی باعث ضعف و افزایش خستگی میشود؛ کودکان مادران مبتلا به میاستنی گراویس نیز ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرند و در این صورت، معمولاً دچار هیپوتونی میشوند.
- آتروفی عضلانی نخاع (Spinal muscular atrophy): یک بیماری ژنتیکی است که باعث ضعف عضلات و ضعف حرکتی پیشرونده میشود.
- بیماری شارکوت ماری توث (Charcot-Marie-Tooth disease): شارکوت ماری توث یا شارکو ماری توث یک بیماری ارثی است که روی مادهای به نام میلین که عصبها را پوشش میدهد و به انتقال پیامها به مغز یا از مغز کمک میکند، تأثیر میگذارد.
مشکلات غیرعصبشناختی: مشکلات غیرعصبشناختی که میتواند باعث هیپوتونی در نوزادان و کودکان خردسال شود عبارتند از:
- سندرم داون: سندرم داون یک اختلال ژنتیکی حاضر در بدو تولد که روی رشد فیزیکی طبیعی فرد تأثیر میگذارد و باعث مشکلات یادگیری میشود.
- سندرم پرادر-ویلی (Prader-Willi syndrome): یک سندرم ژنتیکی نادر که باعث ایجاد طیف وسیعی از علائم، از جمله گرسنگی دائمی، رشد محدود و مشکلات یادگیری میشود.
- بیماری تای-ساکس (Tay-Sachs disease): یک بیماری ژنتیکی نادر و معمولاً کشنده که باعث آسیب پیشرونده به سیستم عصبی میشود.
- کمکاری تیروئید مادرزادی: جایی که نوزادی با غدهٔ تیروئید کمکار متولد میشود.
- سندرم مارفان (Marfan syndrome) و سندرم اهلر-دانلس (Ehlers-Danlos syndrome): سندرمهایی ارثی که روی بافتهای همبندی که از سایر بافتها و اندامها پشتیبانی میکنند، تأثیر میگذارند.
- اختلالات بافت همبند (Connective tissue disorders): بافت همبند، از جمله کلاژن، کار حفاظت و پشتبانی از بافتهای بدن را به عهده دارد و در رباط ها و غضروفها یافت میشود.
- تولد زودرس: نوزادان زودرس متولدشده قبل از هفتهٔ ۳۷ بارداری گاهی اوقات دچار هیپوتونی میشوند، زیرا عضلات آنها در زمان تولدشان به رشد کامل نرسیدهاند.
علل ایجاد هیپوتونی در ادامهٔ زندگی
هیپوتونی گاهی ممکن است در بچههای بزرگتر و بزرگسالان رخ دهد، اگرچه این مورد کمتر شایع است. این نوع هیپوتونی میتواند ناشی از برخی از مشکلات ذکرشده در بالا باشد، اما سایر علل احتمالی عبارتند از:
- مولتیپل اسکلروزیس (Multiple sclerosis) یا اماس (MS): اماس زمانی به وجود میآید که میلین یا مادهٔ پوشانندهٔ فیبرهای عصبی آسیب دیده است و در توانایی فیبرهای عصبی برای انتقال سیگنالهای الکتریکی از مغز و نخاع به بقیهٔ بدن تداخل ایجاد میکند.
- بیماری نورون حرکتی (Motor neurone disease): یک بیماری نادر که به شکل پیشرونده به اعصاب حرکتی آسیب میرساند و باعث تحلیل رفتن عضلات میشود.
ضعف و مشکل در حرکت و تعادل نیز در بیماریهای بالا شایع است.
تشخیص هیپوتونی
اگر یک نوزاد تازه متولدشده یا کودک خردسال مشکوک به هیپوتونی باشد، به متخصص ارجاع داده میشود. این متخصص معمولاً یک متخصص اطفال با تخصص در زمینهٔ اختلالات اعصاب و سیستم عصبی یا یک متخصص مغز و اعصاب خواهد بود. متخصص در مورد سابقهٔ خانوادگی، بارداری و زایمان و این مورد که آیا از زمان تولد مشکلی پیش آمده است یا نه، سؤالاتی میپرسد. به عنوان مثال، این متخصص کار خود را با پرسیدن سؤالاتی که احتمالاً شامل موارد زیر است، شروع خواهد کرد:
- جزئیات مربوط به بارداری را میپرسد.
- جزئیاتی مربوط به زایمان میپرسد.
- آیا از زمان تولد مشکلی مانند تشنج یا مشکلات تغذیهای وجود داشته است.
- آیا اعضای دیگر خانواده نیز مشكل مشابهی داشتهاند یا خیر.
پس از ارزیابی اولیه، یک معاینهٔ فیزیکی کامل انجام میشود و ممکن است آزمایش خون درخواست شود. آزمایشات دیگری که ممکن است توصیه شوند عبارتند از:
- سیتی اسکن یا امآرآی: از این اسکنهای تفصیلی میتوان برای شناسایی هر گونه آسیب یا ناهنجاری در سیستم عصبی استفاده کرد.
- نوار مغزی: یک آزمایش بدون درد که با استفاده از الکترودهای کوچکی که روی پوست سر قرار گرفتهاند، فعالیت مغز را ثبت میکند.
- نوار عصب و عضله: فعالیت الکتریکی یک عضله با استفاده از الکترودهای کوچک سوزنی وارد شده است به فیبرهای عضلانی ثبت میشود.
- مطالعهٔ سرعت هدایت عصبی: که در آن فعالیت عصب با استفاده از الکترودهای فلزی کوچکی که روی پوست بالای عصب قرار میگیرند، اندازهگیری میشود.
- نمونهبرداری از عضله: نمونهٔ کوچکی از بافت عضلانی برداشته و زیر میکروسکوپ بررسی میشود.
- آزمایش ژنتیکی: ممکن است شما یا فرزندتان برای تست ژنتیک به آزمایشگاه ارجاع داده شوید، تا مشخص شود که آیا جهش ژنتیکی خاصی، یعنی ژن تغییریافته، دارید که باعث بیماری شود یا خیر.
در برخی موارد، با وجود انجام آزمایشات متعدد، هیچ علت زمینهای پیدا نمیشود. گاهی اوقات از این حالت به عنوان هیپوتونی مادرزادی خوشخیم یاد میشود. در این شرایط، پس از حذف سایر دلایل هیپوتونی، میتوان برای مدیریت مشکلات عملکردی درمان و پشتیبانی ارائه داد.
درمان هیپوتونی
برنامهٔ درمانی توصیهشده برای هیپوتونی با علت زمینهای ارتباط دارد. هیپوتونی ناشی از تولد زودرس معمولاً با بزرگتر شدن کودک بهبود مییابد. اما ممکن است در این فاصله و برای سایر مشکلات مرتبط با تولد زودرس به درمان و پشتیبانی تخصصی نیاز باشد. هیپوتونی در نوزادان متولدشده از مادران مبتلا به میاستنی گراویس معمولاً به سرعت بهبود مییابد. باز هم، در حینی که کودک بهبود مییابد، ممکن است به درمان و پشتیبانی تخصصی نیاز باشد.
در مواردی که هیپوتونی به علت یک عفونت ایجاد میشود، در صورت درمان موفق عفونت ممکن است علائم ناپدید شوند. اگر درمان علت زمینهای هیپوتونی امکانپذیر نباشد؛ چیزی که متأسفانه اغلب اتفاق میافتد، درمان به طور عمده روی تلاش برای بهبود عملکرد عضلانی فرد متمرکز خواهد بود. این کار از طریق فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی انجام میشود. به عنوان مثال، ممکن است به ارتزها و تجهیزات تطبیقیافته نیاز باشد. ارتز (Orthosis) یا بریس (Brace) به وسیلهای گفته میشود که برای کمک به عملکرد اندام یا عضو آسیبدیده یا دچار نقص ساخته میشود.
در برخی موارد، بیمه یا خدمات اجتماعی ممکن است به پرداخت هزینههایی از قبیل هزینهٔ تطبیق خانه، وسایل کمکی برای پیادهروی و صندلیهای چرخدار کمک کند. در صورت نیاز به خدمات اضافی در مدرسه، ممکن است بودجههایی اختصاص داده شود. روشهای درمانی نیز میتواند به بهبود عملکردهایی مانند تحرک و گفتار کمک کند. در این موارد، درمان ممکن است شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی به شکل زیر است:
فیزیوتراپی: اگر فیزیوتراپی توصیه شود، فیزیوتراپیست، تونوس عضلات کودک را ارزیابی میکند و از او میخواهد یک سری تمرینات و کارها را انجام دهد. در درمان هیپوتونی، اهداف اصلی فیزیوتراپی عبارتند از:
- بهبود راستای قامتی یا پوسچر و هماهنگی بدن برای جبران تونوس عضلانی پایین
- تقویت عضلات اطراف مفاصل دستها و پاها برای پشتیبانی بیشتر از آنها و ثبات بیشترشان
- فیزیوتراپیست برنامهای شامل مجموعهای از تمرینات ورزشی را طراحی میکند که کودک باید روزانه انجام دهد.
- روش درمانی باید سرگرمکننده باشد و در برنامهٔ روتین و فعالیتهای روزمرهٔ کودک، هم در خانه و هم در مدرسه، گنجانده شود.
کاردرمانی: کاردرمانی مهارتهای لازم برای انجام فعالیتهای روزمره را به کودک میآموزد. به عنوان مثال، متخصص کاردرمانی ممکن است بر بهبود مهارتهای دست و انگشتها برای لباس پوشیدن و تغذیه تمرکز کند. همانند فیزیوتراپی، ممکن است جلسات کاردرمانی منظم به کودک ارائه شود. همچنین تمرینات و وظایفی که میتواند روزانه انجام شود به او آموزش داده میشود. برای کمک به جابهجایی آسانتر استفاده از تجهیزاتی، مانند ارتزهای مچ پا یا پا، مثلاً اگر مچ پا یا پا تحت تأثیر هیپوتونی قرار گرفتهاند، نیز ممکن است توصیه شود.
گفتاردرمانی: متخصص گفتار و زبان میتواند تغذیه و بلع کودک را ارزیابی کند و به شناسایی مشکلات بلعی که گاهی اوقات با هیپوتونی همراهند کمک کند. متخصص گفتار و زبان همچنین میتواند در مورد حمایت از تغذیه توصیههایی را ارائه دهد.