فلج مغزی در کودکان: علائم، علل، تشخیص و روشهای درمانی
فلج مغزی چیست؟ چند نوع فلج مغزی وجود دارد؟ فلج مغزی چه عللی دارد و چرا کودکان به فلج مغزی مبتلا میشوند؟ تشخیص و درمان فلج مغزی به چه شکل است؟ در این مطلب با پاسخ تمام این پرسها آشنا خواهید شد.
فلج مغزی
فلج مغزی یا CP نام گروهی از اختلالات است که روی حرکت و حفظ تعادل، تونوس عضلانی، به معنای سفتی و قوام عضلات یا ساختار قامتی، به معنای پوسچر بدن تأثیر میگذارند. فلج مغزی شایعترین ناتوانی حرکتی در دوران کودکی است. علت آن آسیبهایی است که هنگام تکامل و غالباً قبل از تولد، به مغز بالغنشده وارد میشود.
علائم و نشانهها در دوران شیرخواری کودک یا سالهای پیش از دبستان ظاهر میشوند. بهطورکلی، فلج مغزی باعث حرکات معیوب مرتبط با رفلکسهای غیرطبیعی، شلی یا خشکی اندامها و تنه، ساختار قامتی غیرطبیعی، حرکات غیرارادی، راه رفتن متزلزل، تشنج، اسکولیوز یا کژپشتی به معنای انحراف ستون فقرات یا ترکیبی از این موارد میشود.
افراد مبتلا به فلج مغزی میتوانند مشکلاتی در بلع داشته باشند و معمولاً عدم تعادل عضلانی چشم، به معنای انحراف چشم دارند که در این حالت چشمها روی یک شیء متمرکز نمیشوند. همچنین ممکن است به دلیل سفتی عضلات، دامنهٔ حرکتی مفاصل مختلف بدن کاهش یابد.
تأثیر فلج مغزی در عملکردهای بدن بسیار متفاوت است. یک فرد مبتلا به فلج مغزی شدید ممکن است برای راه رفتن به تجهیزات ویژه نیاز داشته باشد یا اصلاً قادر به راه رفتن نباشد. از سوی دیگر شخص مبتلا به فلج مغزی خفیف ممکن است کمی ناهنجار راه برود اما نیازی به هیچ کمک خاصی نداشته باشد. برخی افراد هوش طبیعی یا تقریباً طبیعی نشان میدهند، اما برخی دیگر ناتوانی ذهنی دارند. صرع، نابینایی یا ناشنوایی نیز ممکن است وجود داشته باشد.
انواع فلج مغزی
پزشکان فلج مغزی را بر اساس نوع اصلی اختلال حرکتی ایجادشده طبقهبندی میکنند. با توجه به نواحی تحت تأثیر مغز، یکی یا چند اختلال حرکتی شامل عضلات سفت یا اسپاستیسیتی، حرکات غیرقابل کنترل یا دیسکینزی و تعادل و هماهنگی حرکتی ضعیف یا آتاکسی میتواند اتفاق بیفتد. همچنین چهار نوع اصلی از فلج مغزی وجود دارد:
فلج مغزی اسپاستیک (Spastic Cerebral Palsy): شایعترین نوع، فلج مغزی اسپاستیک است. این نوع حدود ۸۰ درصد از افراد مبتلا به فلج مغزی را شامل میشود. این افراد تونوس عضلانی افزایش یافتهای دارند. این به معنای آن است که عضلات آنها سفت و خشک است و در نتیجه حرکاتشان ناهنجار است. فلج مغزی اسپاستیک بر اساس ناحیهٔ درگیرشده از بدن به اشکال زیر توصیف میشود:
دیپلژی یا دیپارزی اسپاستیک یا فلج دو اندام (Spastic diplegia/diparesis): در این نوع از فلج مغزی، سفتی عضلانی عمدتاً در پاهاست و دستها یا کمتر تحت تأثیر قرار گرفتهاند یا اصلاً درگیر نشدهاند. افراد مبتلا به دیپلژی اسپاستیک ممکن است در راه رفتن مشکل داشته باشند، زیرا عضلات منقبض و خشک لگن و پا باعث میشوند پاها به سمت هم کشیده شوند، به داخل بچرخند یا در ناحیهٔ زانو ضربدری شوند.
همیپلژی یا همیپارزی اسپاستیک یا فلج نیمه اندام (Spastic hemiplegia/hemiparesis): این نوع از فلج مغزی تنها روی یک سمت بدن تأثیر میگذارد؛ معمولاً دست بیشتر از پا تحت تأثیر قرار میگیرد.
کوادریپلژی یا کوادریپارزی اسپاستیک یا فلج چهار اندام (Spastic quadriplegia/quadriparesis): کوادریپلژی اسپاستیک شدیدترین نوع فلج مغزی اسپاستیک است و روی تمام چهار اندام، تنه و صورت تأثیر میگذارد. افراد مبتلا به این نوع معمولاً نمیتوانند راه بروند و دیگر ناتوانیهای تکاملی مانند ناتوانی ذهنی، تشنج یا مشکلاتی در بینایی، شنوایی یا گفتار دارند.
فلج مغزی دیسکینتیک (Dyskinetic Cerebral Palsy): این نوع از فلج مغزی شامل فلجهای مغزی آتتوئید (Athetoid)، کورئواتوئید (Choreoathetoid) و دیستونیک (Dystonic) است. افراد مبتلا به آن در کنترل حرکت دستها، بازوها، پیشپا، یعنی پایین مچ و پاها دچار مشکل هستند که باعث دشواری در نشستن و راه رفتن میشود. حرکات غیرقابل کنترل هستند و میتوانند کند و پیچشی، یا تند و لقوهای باشند. گاهی اوقات صورت و زبان تحت تأثیر قرار میگیرد و فرد در مکیدن، بلع و گفتار مشکل دارد. تونوس عضلانی فرد مبتلا به فلج مغزی دیسکینتیک نه تنها میتواند از امروز تا روز بعد، بلکه حتی طی یک روز نیز تغییر کند، یعنی از خیلی سفت تا خیلی شل متغیر است.
فلج مغزی آتاکسی (Ataxic Cerebral Palsy): افراد مبتلا به فلج مغزی آتاکسیک یا آتاکسی در تعادل و هماهنگی مشکلاتی دارند. ممکن است هنگام راه رفتن متزلزل باشند. آنها ممکن است در حرکات سریع یا حرکاتی مانند نوشتن که نیاز به کنترل زیادی دارند، دچار مشکل باشند. هنگام دست بردن به سمت چیزی ممکن است در کنترل دست و بازو مشکل داشته باشند.
فلج مغزی مختلط (Mixed Cerebral Palsy): برخی از افراد علائم بیش از یک نوع فلج مغزی را دارند. متداولترین نوع فلج مغزی مختلط، فلج مغزی اسپاستیک-دیسکینتیک (spastic-dyskinetic CP) است.
علائم فلج مغزی با توجه به سن کودک
علائم فلج مغزی بسیار متغیر است، زیرا انواع و سطوح مختلفی از ناتوانی وجود دارد. علامت اصلی ابتلا به فلج مغزی در کودک، تأخیر در رسیدن به یک نقطهٔ عطف حرکتی، مانند غلت خوردن، نشستن، ایستادن یا راه رفتن است. در زیر برخی دیگر از علائم احتمالی فلج مغزی آمده است. توجه به این نکته نیز خیلی مهم است که برخی از کودکان بدون فلج مغزی نیز ممکن است بعضی از این علائم را داشته باشند، پس بیدلیل نگران نشوید و یک پزشک خیلی خوب و مطمئن برای کودکتان انتخاب کنید:
کودک زیر شش ماه: برخی علائم فلج مغزی در کودک کوچکتر از شش ماه شامل موارد زیر است:
- وقتی او را از حالت دراز کشیده بلند میکنید، سرش عقب میماند.
- بدنش سفت به نظر میآید.
- بدنش شل به نظر میآید.
- هنگامی که او را در آغوش گرفتهاید، به نظر می رسد پشت و گردن خود را بیش از حد کش میآورد، یعنی دائماً میخواهد از شما دور شود.
- وقتی او را بلند میکنید، پاهایش سفت میشود و به حالت ضربدی یا متقاطع درمیآیند.
کودک بزرگتر از شش ماه: برخی علائم فلج مغزی در کودک بزرگتر از شش ماه شامل موارد زیر است:
- به هر دو جهت غلت نمیخورد.
- نمیتواند دستهای خود را به هم نزدیک کند.
- در بردن دستهای خود به دهانش مشکل دارد.
- فقط با یک دست به برداشتن اشیا اقدام میکند و دست دیگر را در حالت مشتکرده نگه میدارد.
کودک بزرگتر از ۱۰ ماه: برخی علائم فلج مغزی در کودک بزرگتر از ۱۰ ماه شامل موارد زیر است:
- به صورت یکوری میخزد، یعنی با یک دست و پا خود را جلو میکشد و دست و پای مخالف را روی زمین میکشد.
- روی باسنش حرکت میکند یا روی زانوهایش جست و خیز میکند، اما چهار دست و پا نمیخزد.
علائم کلی فلج مغزی
غیر از موارد بالا، مشکلات حرکتی و هماهنگی بدنی مرتبط با فلج مغزی عبارتند از:
- تفاوت در تونوس عضلانی، مانند سفتی یا شلی بیش از حد عضلات
- عضلات سفت و رفلکسهای اغراقآمیز یا اسپاستیسیتی
- عضلات سفت با رفلکسهای نرمال یا رژیدیتی
- نبود تعادل و هماهنگی عضلانی یا آتاکسی
- لرزش یا حرکات غیرارادی
- حرکات کند و پیچشی
- تأخیر در رسیدن به نقاط عطف مهارتهای حرکتی، مانند بالا بردن خود با تکیه به دستها، نشستن یا خزیدن
- ترجیح یک طرف بدن، مانند برداشتن با یک دست یا کشیدن یکی از پاها هنگام خزیدن
- دشواری در راه رفتن، مانند راه رفتن روی انگشتان پا، راه رفتن با زانوی خمیده، راه رفتن قیچیمانند با زانوهای متفاطع، راه رفتن گشاد، یعنی با پاهای دور از هم یا راه رفتن نامتقارن
- آبریزش بیش از حد دهان یا مشکلات بلع
- مشکل در مکیدن یا غذا خوردن
- تأخیر در رشد گفتاری یا مشکل در صحبت کردن
- مشکلات یادگیری
- دشواری در مهارتهای حرکتی ظریف، مانند بستن دکمههای لباس یا برداشتن وسایل غذاخوری
- تشنج
فلج مغزی میتواند کل بدن را تحت تأثیر قرار دهد، یا ممکن است در درجهٔ اول فقط به یکی از اندامها مثل دست یا پا، یا یک طرف بدن محدود شود. اختلال مغزیای که باعث بروز فلج مغزی میشود با گذشت زمان تغییر نمیکند، بنابراین علائم معمولاً با افزایش سن بدتر نمیشوند. با این حال، با بزرگتر شدن کودک، برخی از علائم ممکن است کم و بیش آشکار شوند و کوتاه شدن عضله و سفتی عضله در صورت درمان نشدن ممکن است بدتر شوند. ناهنجاریهای مغزی مرتبط با فلج مغزی نیز ممکن است در سایر مشکلات عصبشناختی نقش داشته باشد، از جمله:
- دشواری در دیدن و شنیدن
- ناتوانیهای ذهنی
- تشنج
- ادراکات غیرطبیعی از لمس یا درد
- بیماریهای دهان و دندان
- بیماریهای بهداشت روان
- بیاختیاری ادرار
علل ایجاد و بروز فلج مغزی
فلج مغزی در اثر یک ناهنجاری یا اختلال در رشد و تکامل مغز، و اغلب قبل از تولد کودک ایجاد میشود. در بسیاری از موارد، علت آن مشخص نیست. عواملی که میتوانند منجر به مشکلاتی در رشد مغز شوند عبارتند از:
- جهشهای ژنی که منجر به رشد غیرطبیعی میشوند.
- عفونتهای مادر که جنین در حال رشد را تحت تأثیر قرار میدهد.
- سکتهٔ مغزی جنین که باعث اختلال در خونرسانی به مغز در حال رشد جنین میشود.
- خونریزی در مغز جنین در رحم یا خونریزیای که در مغز نوزاد به وجود میآید.
- عفونتهای کودک شیرخوار که باعث التهاب در مغز یا اطراف آن میشود.
- آسیب مغزی تروماتیک که به کودک زیر یک سال در اثر تصادف با وسیله نقلیهٔ موتوری یا افتادن از جایی اتفاق میافتد.
- کمبود اکسیژن دریافتی مغز به دلیل وضع حمل یا زایمان دشوار نیز میتواند یکی دیگر از علل باشد، هرچند آسفیکسی یا همان اختناق مربوط به زایمان بسیار کمتر از آنچه در گذشته تصور میشد در فلج مغزی نقش دارد.
عوامل خطرساز یا افزایشدهندهٔ بروز فلج مغزی
تعدادی از عوامل با افزایش ریسک فلج مغزی مرتبط هستند. در گذشته تصور میشد که فلج مغزی عمدتاً به دلیل کمبود اکسیژن طی فرایند زایمان ایجاد میشود. اکنون دانشمندان تصور میکنند که تعداد کمی از موارد فلج مغزی به این علت ایجاد میشوند. آسیب مغزیای که منجر به فلج مغزی میشود میتواند قبل از تولد، هنگام تولد، ظرف یک ماه پس از تولد یا در سالهای اول زندگی کودک وقتی که مغز هنوز در حال رشد است، اتفاق بیفتد.
فلج مغزی مربوط به آسیب مغزی که قبل از تولد یا هنگام زایمان رخ داده است، فلج مغزی مادرزادی نامیده میشود. بیشتر موارد فلج مغزی، مادرزادی هستند. در بسیاری از موارد، علت خاص آن مشخص نیست. درصد کمی از موارد فلج مغزی ناشی از آسیب مغزیای است، که بعد از ۲۸ روزگی کودک رخ میدهد. این نوع فلج مغزی اکتسابی نامیده میشود و معمولاً با عفونت مانند مننژیت یا آسیب به سر همراه است. بهطورکلی برخی از عوامل خطرساز یا افزایشدهندهٔ بروز فلج مغزی به شکل زیر است:
سلامت مادر: عفونتهای خاص یا قرار گرفتن در معرض سموم در دوران بارداری میتواند به طور قابل توجهی ریسک فلج مغزی را برای جنین افزایش دهد. عفونتهایی مخصوصاً نگرانکننده عبارتند از:
- سیتومگالوویروس: ویروس سیتومگالوویروس شایع علائمی شبهآنفلوانزا ایجاد میکند و اگر مادر اولین عفونت فعال خود را در دوران بارداری داشته باشد، میتواند منجر به نقایص مادرزادی شود.
- سرخجه: که با تزریق واکسن سرخجه به مادر میتوان از این عفونت ویروسی پیشگیری کرد.
- تبخال: عفونت تبخال میتواند در دوران بارداری از مادر به جنین منتقل شود و رحم و جفت را تحت تأثیر قرار دهد. التهاب ایجادشده توسط عفونت میتواند به سیستم عصبی جنین آسیب برساند.
- سیفلیس: این یک عفونت باکتریایی آمیزشی است.
- توکسوپلاسموز: عفونت توکسوپلاسموز توسط انگلی ایجاد میشود که در مواد غذایی آلوده، خاک و مدفوع گربههای آلوده وجود دارد.
- عفونت ویروس زیکا: کودکان شیرخواری که عفونت زیکای مادر باعث میشود اندازهٔ سر آنها کوچکتر از حد طبیعی باشد که میکروسفالی نام دارد، میتوانند دچار فلج مغزی شوند.
- سایر عارضهها: سایر عارضههایی که میتوانند ریسک فلج مغزی را افزایش دهند شامل مشکلات تیروئید، ناتوانیهای ذهنی یا تشنج و قرار گرفتن در معرض سمومی مانند متیل جیوه است.
بیماری کودک شیرخوار: بیماریهایی که در نوزاد تازه متولدشده میتوانند ریسک فلج مغزی را تا حد زیادی افزایش دهند عبارتند از:
- مننژیت باکتریایی: این عفونت باکتریایی باعث التهاب در غشاهای اطراف مغز و نخاع میشود.
- آنسفالیت ویروسی: این عفونت ویروسی به طور مشابه باعث التهاب در غشاهای اطراف مغز و نخاع میشود.
- زردی و یرقان شدید یا درماننشده: یرقان به صورت زردی پوست ظاهر میشود. این بیماری زمانی اتفاق میافتد که محصولات جانبی خاص تولیدشده در سلولهای خونی «استفادهشده» از جریان خون حذف نشوند.
- خونریزی در مغز: این وضعیت معمولاً به دلیل سکتهٔ مغزی جنین در رحم ایجاد میشود.
سایر عوامل خطرساز بارداری و زایمان: عوامل خطرساز بارداری یا زایمان مرتبط با افزایش ریسک فلج مغزی که البته نقش بالقوهٔ هر کدام از آنها محدود است، عبارتند از:
- زایمان بریچ: کودکان مبتلا به فلج مغزی احتمال بیشتری دارند که در ابتدای فرایند وضع حمل در وضعیت وارونه یا بریچ قرار داشته باشند.
- وزن پایین هنگام تولد: نوزادانی که کمتر از ۲ کیلو و ۵۰۰ گرم وزن دارند بیشتر در معرض ریسک فلج مغزی قرار دارند. این خطر با کاهش وزن هنگام تولد افزایش مییابد.
- چندقلویی: خطر ابتلا به فلج مغزی با افزایش تعداد جنینهای موجود در رحم افزایش مییابد. در صورت فوت یک یا چند جنین، خطر ابتلا به فلج مغزی برای بازماندگان افزایش مییابد.
- تولد زودرس: نوزادانی که قبل از هفتهٔ ۲۸ بارداری متولد شدهاند بیشتر در معرض خطر فلج مغزی قرار دارند. هرچه نوزاد زودتر به دنیا بیاید، خطر فلج مغزی بیشتر است. در مورد زایمان زودرس بیشتر بدانید.
عوارض ثانویهٔ فلج مغزی
ضعف عضلانی، سفتی عضلانی و مشکلات در هماهنگی حرکتی میتواند در تعدادی از عوارض ثانویه در دوران کودکی یا بزرگسالی نقش داشته باشد، از جمله:
کنتراکتور یا انقباض: کنتراکتور عبارت است از کوتاه شدن بافت عضلانی به دلیل سفتی شدید عضلات یا همان اسپاستیسیته. این بیماری میتواند رشد استخوان را سرکوب کند، باعث خم شدن استخوانها شود و منجر به تغییر شکل مفاصل، دررفتگی کامل یا جزئی آنها شود.
پیری زودرس: بیشتر افراد مبتلا به فلج مغزی در ۴۰ سالگی به دلیل فشارهایی که این عارضه به بدنشان وارد میکند، دچار برخی از انواع پیری زودرس میشوند.
سوءتغذیه: مشکلات بلع یا تغذیه میتواند دریافت غذای کافی را برای فرد مبتلا به فلج مغزی، به ویژه یک شیرخوار دشوار کند. این امر میتواند رشد را مختل و استخوانها را ضعیف کند. برخی از بچهها برای دریافت تغذیهٔ کافی به لولهٔ تغذیه نیاز دارند.
عارضههای بهداشت روان: افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است به برخی عارضههای بهداشت روان مانند افسردگی مبتلا شوند. انزوای اجتماعی و چالشهای کنار آمدن با کمتوانیها میتواند به بروز افسردگی کمک کند.
بیماری قلبی و ریوی: افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است به بیماری قلبی و بیماریهای ریوی و اختلالات تنفسی مبتلا شوند.
آرتروز: فشار روی مفاصل یا همترازی غیرطبیعی مفاصل در اثر اسپاستیسیته عضلانی ممکن است منجر به شروع زودرس این بیماری دردناک تخریب استخوان شود.
استئوپنی (Osteopenia): شکستگیهای ناشی از تراکم استخوان پایین یا همان استئوپنی میتواند از چند عامل مشترک مانند عدم تحرک، کمبودهای تغذیهای و استفاده از داروهای ضدصرع ناشی شود.
پیشگیری از فلج مغزی
از بیشتر موارد فلج مغزی نمیتوان پیشگیری کرد، اما میتوانید ریسکها را کاهش دهید. اگر باردار هستید یا قصد باردار شدن دارید، میتوانید برای حفظ سلامت و به حداقل رساندن عوارض ثانویهٔ بارداری این اقدامات را انجام دهید:
مطمئن شوید که واکسینه شدهاید: واکسینه شدن در برابر بیماریهایی مانند سرخجه، ترجیحاً قبل از بارداری، ممکن است از عفونتی که میتواند باعث آسیب مغزی جنین شود جلوگیری کند.
از خودتان مراقب کنید: هرچه در شروع بارداری سلامت بیشتر و خودمراقبتی بیشتری داشته باشید، احتمال ابتلا به عفونت منجرشونده به فلج مغزی کمتر است.
مراقبتهای پزشکی بارداری را جدی بگیرید: مراقبتهای دوران بارداری را زودهنگام و به طور مداوم دریافت کنید. مراجعات منظم به پزشک در دوران بارداری روش خوبی برای کاهش خطرات سلامت شما و جنین شماست. مراجعهٔ منظم به پزشک میتواند به جلوگیری از زایمان زودرس، وزن پایین هنگام تولد و عفونت کمک کند.
موارد ایمنی کودک را رعایت کنید: با تهیهٔ صندلی ایمنی ماشین کودک، کلاه ایمنی دوچرخه، ایمنسازی خانه و نظارت مناسب از آسیبدیدگی سر بچهها جلوگیری کنید. در مورد ایمنی کودکان بیشتر بدانید.
از مصرف الکل، دخانیات و مواد مخدر خودداری کنید: این مواد با ریسک فلج مغزی ارتباط داده شدهاند.
تشخیص فلج مغزی
علائم و نشانههای فلج مغزی میتواند به مرور زمان آشکارتر شود، بنابراین ممکن است تا چند ماه پس از تولد تشخیص داده نشود. اما تشخیص آن در سنهای پایین برای کودکان و خانوادههای آنها مهم است. تشخیص فلج مغزی میتواند در چند مرحله صورت گیرد:
نظارت بر رشد: نظارت روی رشد که پایش رشد نیز نامیده میشود، به معنی ردیابی ادامهدار رشد و تکامل کودک است. اگر هنگام پایش، نگرانیای در مورد رشد کودک ایجاد شد، باید آزمایش غربالگری رشد را در اسرع وقت انجام دهید.
غربالگری رشد: در طول غربالگری رشد، تست کوتاهی انجام میشود تا مشخص شود آیا کودک دارای تأخیر رشد خاصی مانند تأخیرهای تکاملی یا حرکتی است یا نه. پزشک سابقهٔ پزشکی کودک را بررسی میکند و یک معاینهٔ فیزیکی هم انجام میدهد. اگر نتایج آزمایش غربالگری نگرانی ایجاد کند، در این صورت پزشک شما را برای ارزیابیهای تکاملی و پزشکی به متخصص آموزشدیده در زمینهٔ درمان افراد مبتلا به بیماریهای مغز و سیستم عصبی، مانند متخصص مغز و اعصاب کودکان، متخصص طب فیزیکی و توانبخشی یا متخصصهایی در زمینهٔ رشد کودکان ارجاع دهد.
ارزیابیهای تکاملی و پزشکی: هدف از ارزیابی تکاملی تشخیص نوع خاصی از اختلال است که کودک را تحت تأثیر قرار می دهد. پزشک همچنین ممکن است یک سری آزمایش برای تشخیص و رد سایر علل احتمالی درخواست کند.
اسکنهای مغز: فناوریهای تصویربرداری از مغز میتوانند مناطق آسیبدیده یا دارای رشد غیرطبیعی مغز را نشان دهند. این آزمایشات میتواند شامل موارد زیر باشد:
- امآرآی: در اسکن امآرآی از امواج رادیویی و یک میدان مغناطیسی برای تولید تصاویر دقیق سهبعدی یا مقطعی از مغز کودک استفاده میشود. امآرآی اغلب میتواند تومورها یا ناهنجاریهای مغز کودک را تشخیص دهد. این تست بدون درد اما همراه با سر و صدای زیادی است و انجام آن ممکن است تا یک ساعت طول بکشد. به احتمال زیاد ابتدا به کودک داروی آرامبخش داده خواهد شد یا تحت بیهوشی عمومی سبک قرار خواهد گرفت.
- سونوگرافی جمجمهای: این اسکن را میتوان در دوران شیرخواری کودک انجام داد. در سونوگرافی جمجمهای از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویری از مغز استفاده میشود. سونوگرافی تصویر دقیقی به دست نمیدهد، اما ممکن است مورد استفاده قرار گیرد، چون سریع و ارزان است و میتواند ارزیابی مقدماتی با ارزشی از مغز ارائه دهد. اگر کودک مشکوک به تشنج باشد، نوار مغزی میتواند این عارضه را بیشتر ارزیابی کند. تشنج میتواند در کودک مبتلا به صرع ایجاد شود. در آزمایش نوار مغزی، یک سری الکترود به پوست سر کودک متصل میشود. نوار مغزی فعالیت الکتریکی مغز کودک را ثبت میکند. در صرع، وجود تغییراتی در الگوهای نرمال امواج مغزی شایع است.
تستهای آزمایشگاهی: ممکن است از آزمایش خون، ادرار یا پوست برای بررسی مشکلات ژنتیکی یا متابولیکی استفاده شود.
آزمایشات تکمیلی: اگر کودک مبتلا به فلج مغزی تشخیص داده شود، به احتمال زیاد به متخصصان ارجاع داده میشود تا از نظر سایر عارضههای غالباً مرتبط با این اختلال آزمایش شود. این آزمایشات میتواند مشکلات زیر را شناسایی کند:
- بینایی
- شنوایی
- گفتار
- هوش
- رشد و نمو
- حرکت
درمان فلج مغزی
مهم است که علت اختلال حرکتی یا تأخیر در رشد کودک به سرعت تشخیص داده شود. اگر دربارهٔ مواردی مثل از دست دادن آگاهی از محیط اطراف یا حرکات غیرطبیعی بدن، تونوس ماهیچهای غیرطبیعی، اختلال در هماهنگی بدنی، مشکلات بلع، نبود تعادل عضلات چشم یا سایر مسائل رشد کودکتان نگرانی دارید، بهتر است به پزشک کودکتان مراجعه کنید. بچهها و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی به مراقبت طولانیمدت و یک تیم مراقبت پزشکی نیاز دارند. علاوه بر متخصص اطفال یا فیزیاتریست، یعنی متخصص طب فیزیکی و توانبخشی، و احتمالاً فوق متخصص مغز و اعصاب کودکان برای نظارت روی مراقبتهای پزشکی کودک، این تیم ممکن است شامل انواع درمانگران و متخصصان بهداشت روان باشد.
هرچند درمانی مشخص و قطعی برای فلج مغزی وجود ندارد، اما استفاده از روشهای درمانی میتواند زندگی مبتلایان به این بیماری را بهبود بخشد. مهم است که یک برنامهٔ درمانی را هرچه سریعتر شروع کنید. اما هیچ برنامهٔ درمانی برای همهٔ کودکان مبتلا به فلج مغزی بهترین روش درمانی نیست. قبل از تصمیمگیری دربارهٔ یک برنامهٔ درمانی، مهم است که با پزشک کودک صحبت کنید تا تمام ریسکها و مزایا را درک کنید. انواع روشهای درمانی نقش مهمی در مداوای فلج مغزی دارند. برخی از روشهای درمانی شامل موارد زیر است:
داروها: داروهایی که میتوانند سفتی و انقباض عضلات را کاهش دهند ممکن است برای بهبود تواناییهای عملکردی، رفع درد و مدیریت عوارض ثانویهٔ مربوط به اسپاستیسیته یا سایر علائم فلج مغزی استفاده شوند. برای درمان سفت شدن یک عضلهٔ خاص، پزشک ممکن است تزریق بوتاکس یا عامل دیگری را توصیه کند. کودک شما تقریباً هر سه ماه یک بار به این آمپول احتیاج دارد. عوارض جانبی میتواند شامل درد در محل تزریق و علائم خفیف شبهآنفلوانزا باشد. از دیگر عوارض جانبی جدیتر میتوان به دشواری تنفس و بلع اشاره کرد.
از داروهایی مانند دیازپام، دانترولن، باکلوفن و تیزانیدین اغلب برای شل کردن عضلات استفاده میشود. دیازپام مقداری ریسک وابستگی دارد، بنابراین برای استفادهٔ درازمدت توصیه نمیشود. عوارض جانبی این داروها شامل خوابآلودگی، تغییرات فشار خون و خطر آسیب کبدی است که نیاز به نظارت دارد. در برخی موارد، باکلوفن با یک لوله به نخاع پمپ میشود. پمپ با جراحی در زیر پوست شکم تعبیه میشود. همچنین ممکن است به کودک داروهایی برای کاهش آبریزش دهان داده شود، احتمالاً به غدد بزاقی بوتاکس تزریق خواهد شد.
فیزیوتراپی: تمرینات و ورزشهای عضلانی میتوانند به افزایش قدرت بدنی، انعطافپذیری، تعادل، رشد حرکتی و تحرک کودک کمک کنند. همچنین میتوانید یاد بگیرید که چگونه در خانه مراقبتهای روزمره از فرزندتان مانند حمام کردن و غذا دادن را به شکل ایمن انجام دهید. برای یک تا دو سال اول پس از تولد، هم متخصص طب فیزیکی و هم متخصص کاردرمانی در مسائلی مانند کنترل سر و تنه، غلت خوردن و در دست گرفتن پشتیبانیهایی ارائه میدهند. بعداً، هر دو نوع درمانگر در ارزیابی استفاده از صندلی چرخدار نقش دارند. بریس یا آتل نیز ممکن است برای کمک به عملکردهای کودک مانند بهبود راه رفتن و کشش عضلات سفت توصیه شود. بد نیست بدانید تفاوت بریس و آتل در این است که بریسها برای مدت نامشخصی از اندامهای آسیبدیده پشتیبانی میکنند، درحالیکه آتلها در شرایط اضطراری برای بیحرکت کردن ناحیهٔ آسیبدیدهٔ بدن استفاده میشوند.
کاردرمانی: کاردرمانگرها برای کمک به کودک در کسب استقلال در انجام فعالیتهای روزمره در خانه، مدرسه و جامعه تلاش میکنند. تجهیزات تطبیقی توصیهشده برای کودک میتواند شامل واکر، عصای چهارپایه، سیستمهای نشستن یا صندلیهای چرخدار برقی باشد.
گفتاردرمانی: آسیبشناسان گفتار و زبان میتوانند به بهبود توانایی کودک در صحبت واضح یا برقراری ارتباط با استفاده از زبان اشاره کمک کنند. در صورت دشوار بودن ارتباط، آنها میتوانند استفاده از وسایل ارتباطی مانند رایانه و ابزار تولید صدا یا سینتسایزر را آموزش دهند. گفتاردرمانی میتواند به مشکلات مربوط به غذا خوردن و بلع نیز بپردازد.
تفریحدرمانی: بعضی از بچهها از فعالیتهای تفریحی یا ورزشهای رقابتی معمولی یا تطبیقیافته با تواناییهایشان مانند سوارکاری یا اسکیدرمانی سود میبرند. این نوع درمان میتواند به بهبود مهارتهای حرکتی، گفتاری و آرامش عاطفی کودک کمک کند.
جراحی: برای کاهش سفتی عضلات یا اصلاح ناهنجاریهای استخوانی ناشی از اسپاستیسیته ممکن است به جراحی نیاز باشد. این روشهای درمانی عبارتند از:
- عمل جراحی ارتوپدی: بچههایی که دچار انقباضات شدید یا ناهنجاری شکلی هستند ممکن است نیاز به جراحی در استخوانها یا مفاصل داشته باشند تا دستها، لگن یا پاهایشان در موقعیت صحیح قرار گیرد. روشهای مختلف جراحی همچنین میتوانند عضلات و تاندونهایی را که با انقباض کوتاه شدهاند، بلندتر کنند. این اصلاحات میتواند درد را کاهش دهد و تحرک را بهبود بخشد. این روشها همچنین میتوانند استفاده از واکر، بریس یا عصا را آسان کنند.
- قطع تارهای عصبی یا ریزوتومی انتخابی پشتی: در برخی موارد شدید، اگر درمانهای دیگر کمکی نکرده باشد، جراحان میتوانند عصبهای مشکلساز در عضلات اسپاستیک را با روشی به نام ریزوتومی انتخابی پشتی قطع کنند. این باعث شل شدن عضله و کاهش درد میشود، اما میتواند ایجاد بیحسی کند.
برخی از بچهها و نوجوانان مبتلا به فلج مغزی از نوعی طب مکمل یا پزشکی جایگزین استفاده میکنند. این روشهای درمانی رویههای بالینی پذیرفتهشدهای نیستند. به عنوان مثال، اکسیژندرمانی پرفشار یا هایپرباریک، با وجود شواهد محدود از مزایای آن، به طور گستردهای برای درمان فلج مغزی تبلیغ میشود. آزمایشات بالینی کنترلشده در مورد روشهای درمانی مانند اکسیژندرمانی هایپرباریک، تمرینات ورزشی استقامتی با استفاده از لباسهای مخصوص، تکمیل حرکات کمکی برای کودکان و اشکال خاصی از تحریک الکتریکی تاکنون بینتیجه بودهاند یا هیچ فایدهای نشان ندادهاند. همچنین استفاده از سلولهای بنیادی به عنوان روشی درمانی برای فلج مغزی در حال بررسی است، اما تحقیقات هنوز در حال ارزیابی ایمنی و کارایی آن است.
آماده شدن برای قرار ملاقات با پزشک
اگر کودکتان دچار فلج مغزی است، آگاه شدن شما از بیماری کودکتان میتواند به شدت ناتوانیها، زمان شروع علائم و نشانهها و عوامل خطرزا در دوران بارداری یا زایمان ارتباط داشته باشد. اطلاعاتی برای کمک به شما در آماده شدن برای وقت ملاقات فرزندتان با پزشک، یکی از کارهایی که شما میتوانید انجام دهید این است که فهرستی موارد زیر تهیه کنید:
- علائمی که شما را نگران کردهاند و زمان شروع آنها را مشخص کنید.
- تمام داروها، ویتامینها و سایر مکملهای مصرفی کودک و دز مصرف آنها را یادداشت کنید.
- سابقهٔ پزشکی فرزندتان، از جمله سایر بیماریهایی که کودک مبتلا به آنها تشخیص داده شده است.
- سؤالاتی که میخواهید از پزشک خود بپرسید.
برخی از سؤالاتی که احتمالاً جواب آنها را لازم دارید و میتوانید از پزشکان فرزندتان بپرسید شامل موارد زیر است:
- کودکم به چه آزمایشاتی نیاز دارد؟
- چه زمانی از نتایج آزمایشات مطلع خواهیم شد؟
- باید به چه متخصصانی مراجعه کنیم؟
- چگونه روی سلامت و رشد فرزندم نظارت میکنید؟
- میتوانید مطالب آموزشی و خدمات پشتیبانیای در مورد فلج مغزی را معرفی کنید؟
- آیا بیماری کودک من میتواند از طریق یک برنامهٔ چندوجهی که همهٔ نیازهای او را در یک مراجعه برطرف میکند، مانند کلینیک فلج مغز پیگیری شود؟
در صورت امکان نیز یکی از اقوام یا دوستان خود را همراه داشته باشید تا به شما کمک کند اطلاعات دریافتی را به خاطر بسپارد، یادداشت کند یا موبایلتان را برای ضبط صحبتهای پزشک روی میز بگذارید. یادتان باشد در زمان ملاقات با پزشک از پرسیدن سؤالات دیگری که دارید نیز دریغ نکنید. همچنین پزشک هم احتمالاً از شما سؤالاتی مانند اینها میپرسد:
- چه نگرانیهایی در مورد رشد یا تکامل فرزند خود دارید؟
- کودکتان چقدر خوب غذا میخورد؟
- کودکتان چگونه به لمس واکنش نشان میدهد؟
- آیا ترجیحی نسبت به یک طرف بدنش مشاهده میکنید؟
- آیا کودکتان به نقاط عطف مشخصی از قبیل غلت خوردن، بالا کشیدن خود با تکیه به دست، نشستن، خزیدن، راه رفتن یا صحبت کردن رسیده است؟
کنار آمدن با فلج مغزی و حمایت از کودک
وقتی کودکی به یک بیماری ناتوانکننده مبتلا میشود، کل خانواده با چالشهای جدیدی روبهرو میشوند. در اینجا چند راهکار برای مراقبت از کودک و خودتان آمده است:
استقلال کودک خود را تقویت کنید: هر گونه تلاش برای کسب استقلال را، هر قدر هم که کوچک باشد، تشویق کنید.
مدافع فرزندتان باشید: شما عضو مهمی از تیم مراقبتهای بهداشتی کودک خود هستید. نترسید که در دفاع از فرزندتان اعتراض کنید یا از پزشکان، درمانگران و معلمان خود سؤالات دشوار بپرسید.
پشتیبانی بگیرید: یک حلقهٔ حمایتی میتواند به شما و خانوادهتان در کنار آمدن با فلج مغزی و اثرات آن کمک زیادی بکند. به عنوان والدین، ممکن است از ناتوانی فرزند خود احساس اندوه و گناه کنید. پزشک کودک شما میتواند به شما کمک کند تا گروههای پشتیبانی، سازمانها و خدمات مشاورهای را در شهر خود پیدا کنید. کودک شما نیز ممکن است از برنامههای پشتیبانی خانواده، برنامههای مدرسه و مشاوره سود ببرد.