جدول زمانی رشد: مهارت خودمراقبتی یا مراقبت از خود در کودک
خودمراقبتی یک مهارت است که همهٔ ما به مرور آن را آموختهایم. در سال اول زندگی هر کودکی، والدین تمام کارها را برایش انجام میدهند ولی هرچه کودکتان بزرگتر میشود، یاد میگیرد کارهای بیشتری را خودش انجام دهد. اگرچه تماشای استقلال روزافزون فرزندتان میتواند تجربهای تلخ و شیرین باشد، اما توانایی برآوردن نیازها، بخش مهمی از رشد شناختی و اجتماعی بچههاست. این مهارت در چه سنی و چگونه کسب میشود؟ در این مطلب میتوانید با روند رشد و شکلگیری مهارت خودمراقبتی آشنا شوید.
۱۲ تا ۱۸ ماهگی
حس استقلال فرزندتان مدتی پس از اولین سالگرد تولدش شکوفا میشود. درک او از فردیت و هویتش در حال افزایش است. در حدود ۱۵ ماهگی احتمالاً میتواند خودش را در آینه بشناسد؛ او دیگر دستش را برای لمس کردن کودک دیگر توی آینه دراز نمیکند و میداند کسی که در آینه میبیند خودش است.
همین موارد باعث میشود تا او بخواهد روی پای خودش بایستد و مدت موتاهی پس از آن، او نیز مانند بیشتر کودکان نوپا، احتمالاً دورهای از «نه» گفتن سرسختانه به همه چیز را از سر میگذراند. به عنوان مثال، اگر پیشنهاد کنید که دکمههای کتش را ببندید، ممکن است اعتراض کند و شما را پس بزند. ممکن است سعی کند این کار را به تنهایی انجام دهد، اما به دلیل اینکه هنوز دستانش خیلی چابک نیست، کار کردن با آن دکمههای کوچک برایش خیلی دشوار خواهد بود. همچنین اکنون که او خودش را جداتر از شما حس میکند، اصرارش برای انجام کارها به شکلی که خودش میخواهد روشی است که با آن ابراز وجود میکند و همین اصرار و ناتوانیها میتواند باعث ایجاد بدخلقی و جنجال شود.
کودک نوپای شما ممکن است حتی از ۱۳ ماهگی شروع به درآوردن لباسهای خود کند که معمولاً با شلوار کمرکشی و جورابهایی گشادتر شروع میشود. حتی ممکن است موفق به درآوردن تیشرت، پیراهن و دیگر لباسهای پیچیدهتر شود، گرچه شما ممکن است پس از دهمین باری که مجبور شوید جورابهایش را دوباره بپوشانید کلافه شوید، اما این برای او دستاوردی چشمگیر است و کودک کاملاً برای انجام این کارها احساس غرور میکند.
یکی از مهارتهایی که او در این زمان به آن تسلط مییابد، استفاده از وسایل غذاخوری است. بعضی از کودکان نوپا از همان ۱۳ ماهگی میخواهند از قاشق و چنگال استفاده کنند و بیشتر بچهها تا ۱۸ ماهگی این مهارت مهم را یاد گرفتهاند. اما انتظار نداشته باشید که در آن خیلی چیرهدست باشد، چون اینکه میتواند قاشق را نگه دارد به این معنا نیست که میتواند با موفقیت غذا را به دهانش برساند. احتمالاً فرزندتان تا حدود چهار سالگی نمیتواند قاشق و چنگال را مانند یک بزرگسال نگه دارد، بنابراین در این فاصله برای ریخت و پاشهای زیادی آماده باشید.
۱۹ تا ۲۴ ماهگی
در حدود ۲۰ ماهگی، تقریباً بیشتر کودکان نوپا یاد گرفتهاند که لباسهای خودشان را دربیاورند. این موفقیتی کلیدی است که او احتمالاً دوست دارد آن را بارها و بارها به شما نشان دهد و همچنین همان زمانی است که شما هر روز شاهد صحنههای تعقیب و گریز کودک برهنهتان خواهید بود و هنگامی که یاد گرفت لباسهایش را درآورد، پوشیدن لباسهایش را نیز شروع خواهد کرد؛ شاید حتی از ۲۰ ماهگی. اما برای پوشیدن یک تیشرت یا هر چیز دیگری كه باید سرش را از آن عبور دهد، نیاز به زمان بیشتری خواهد داشت، زیرا این کار مستلزم سطح بالاتری از چابکی است كه کودک هنوز آن را پیدا نکرده است.
او همچنین ممکن است به استفاده از دستشویی علاقه نشان دهد، هرچند برخی کودکان نوپا تا یک سال پس از اولین جرقهٔ علاقهمندی، آمادهٔ شروع آموزش نیستند. آمادگی برای توالت رفتن، دو علامت مهم دارد که اولی، توانایی بالا و پایین کشیدن شلوار و دیگری فهمیدن اینکه چه زمانی نیاز به دستشویی رفتن دارد است.
اگر کودک در حال یادگیری استفاده از توالت است، باید چگونگی شستن و خشک کردن دستهایش را نیز بداند، تا از مریض شدن با باکتریها پیشگیری کنید. شما باید چگونگی انجام این کار را مرحله به مرحله به او نشان دهید و احتمالاً مجبور خواهید بود که اغلب انجام آن را به او یادآوری کنید.
۲۵ تا ۳۰ ماهگی
اگرچه ممکن است قبلاً چگونگی پوشیدن و درآوردن لباسهای خود را یاد گرفته باشد، اما در حوالی همین سن احتمال دارد که شروع به درآوردن کفشهایش کند و گرچه ممکن است این مهارت ساده به نظر برسد، اما در واقع ساده نیست، زیرا برای اینکه بتواند کفشهایش را یکی یکی دربیاورد، باید کاملاً چابک باشد و انجام این کار در حالت ایستاده نیاز به تعادل روی یک پا دارد.
او همچنین ممکن است روزانه چند دست لباس عوض کند و ایرادی هم ندارد. کودکان نوپا که در هر حال شلخته هستند و غالباً لباسهایشان پوشیده از غذا یا لکهای مختلف است. اما اگر برعکس است و کودک نوپایتان حاضر نیست لباسهایش را با وجود کثیف بودن عوض کند، سعی کنید کوتاه بیایید، چون الان لازم است که انتظارات خود را کمی پایین بیاورید.
کودکتان میتواند شروع به رعایت برخی قوانین پایهای بهداشت کند. او احتمالاً هنوز یادش نمیماند که برای پاک کردن بینی پر، دستمال بردارد و در آن فین کند. بنابراین، ممکن است لازم باشد گاه به گاه بینیاش را پاک کنید، اما اگر نیاز به عطسه دارد، میتوانید به او یاد دهید که صورتش را به داخل آرنجش فرو ببرد. برخی والدین، این روش را برای جلوگیری از پاشیدن میکروب به همه جا و جلوگیری از استفادهٔ کودکان از دست خود برای پوشاندن دهانشان آموزش میدهند.
همچنین این مرحله از زندگی کودک، همان سن «خودم میخوام» است. بنابراین، کودک نوپایتان ممکن است اصرار داشته باشد که خودش مسواک بزند. به او اجازه دهید یک دور تلاش کند، اما به دنبالش خودتان مسواک کاملی به دندانهای او بزنید. کودک تا خیلی بعد از این سن هم، یعنی احتمالاً تا شش یا هفت سالگیقادر به مسواک زدن صحیح دندانهای خود نخواهد بود. او به هماهنگی حرکتی زیادی نیاز دارد تا بتواند مسواک را نگه دارد و طوری آن را در دهانش حرکت دهد که دندانها واقعاً تمیز شوند.
۳۱ تا ۳۶ ماهگی
فرزندتان هرچه به سومین سالگرد تولد نزدیکتر میشود، بیشتر و بیشتر تمایل دارد کارهایش را خودش انجام دهد. اگرچه ممکن است نتواند به تنهایی یک کاسه پیدا کند، آن را با غلات سالمی مثل جو دوسر پرک صبحانه پر کند و شیر را داخلش بریزد، اما شما میتوانید این کارها را مرحله به مرحله کنید و به او اجازه دهید هر بخشی از آن را که میتواند انجام دهد. برای مثال، میتوانید از او بخواهید کاسهای برای شما بیاورید، خودتان غلات را داخلش بریزید، بعد او شیر را از یک پارچ کوچک یا یک پیمانهٔ اندازهگیری در کاسه بریزد. میتوانید با قرار دادن میانوعدههای سالم و ظروف نشکن در دسترسش، استقلال او را تشویق کنید و اجازه دهید تا میانوعدههای سادهای برای خودش مهیا کند. هرچند مطمئناً گاهی اوقات مقداری از غذاهایش را روی زمین میریزد، اما در هر حال تلاشهایش را تحسین کنید.
در این سن، کودک نوپایتان دیگر میخواهد خودش کفشهایش را بپوشد و حتی ممکن است سعی کند که چسب یا سگک کفشها را ببندد، اما گره زدن بندها را بعدتر یاد میگیرد. اگرچه شاید این به معنای آن باشد که آماده شدن صبحها ۱۵ دقیقه بیشتر طول بکشد، اما ارزشش را دارد اگر با زودتر بیدار شدن، وقت لازم برای این کار را به او بدهید.
کودکِ تقریباً سه سالهٔ شما از «یار کمکی» بودن نیز خوشحال خواهد شد و میتواند کارهایی مانند آوردن برس مو و سنجاق سر شما در صبح را انجام دهد یا قاشق و چنگال را برای شام روی میز بچیند. از این مرحله استفاده کنید و به او یاد بدهید که بعد از خوردن غذا، بشقاب خودش را به سمت سینک ببرد و بعد از بازی، اسباببازیهایش را جمع کند. فرزندتان هنوز آماده نیست که اتاقش را خودش تمیز کند، اما اگر از او بخواهید که لگوها را داخل جعبهشان بگذارد یا به شما کمک کند تا کتابها را به قفسه برگردانید، چون به احتمال زیاد با خوشحالی میپذیرد!
بعد از سه سالگی
اگرچه کودکان نوپا ممکن است تا قبل از سه سالگی علاقهٔ چندانی به انتخاب لباسهای خود نداشته باشند، اما بسیاری از کودکان خردسال نسبت به مد و ظاهر آگاهی پیدا میکنند، که خیلی هم مایهٔ دردرسر و ناراحتی پدر و مادرهایی میشود که نه وقت اضافی برای تعمق کردن کودکشان برای انتخاب لباس دارند و نه از رنگهای ناهماهنگی که بسیاری از کودکان نوپا برای ست کردن انتخاب میکنند خوششان میآید.
اگر فرزند شما اصرار دارد خودش لباسهایش را انتخاب کند، بهتر است در برنامهٔ خود زمان کافی برای تصمیمگیری او در این موضوع بگنجانید یا به او دو گزینه بدهید و اجازه دهید از بین آنها انتخاب کند، حتی اگر انتخابهایش خندهدار باشد. بعضی از والدین به این ترتیب در وقتشان صرفهجویی میکنند که از کودکشان میخواهند لباسهای صبح روز بعد را شب قبلش آماده کند. حس غرور و افتخاری که او از انتخاب لباسهایش به دست میآورد، واقعاً دیدنی و جذاب است.
پیشرفت در سایر مهارتهای خودمراقبتی در طول سالهای دو تا چهار سالگی به سرعت صورت میگیرد. بیشتر بچهها تا چهارمین سالگرد تولدشان یا کمی بعد از آن بر اصول اولیهٔ مراقبت از خود مثل لباس پوشیدن، شستن دستها، غذا خودرن و رفتن به دستشویی؛ اما نه لزوماً تمیز کردن خود، تسلط پیدا کردهاند.
تأخیر در یادگیری مهارت خودمراقبتی
کودکان مهارتهایشان را به شیوههای متفاوتی کسب میکنند. برخی از آنها سریعتر از دیگران هستند و برخی دیرتر، اما اگر فرزند شما تا دو سالگی هیچ علاقهای به اینکه کاری را خودش انجام دهد نشان نداده است یا اگر به نظر میرسد از برآوردن ابتداییترین نیازها مانند غذا خوردن با قاشق و چنگال ناتوان است، این موضوع را به پزشک متخصص اطفالش بگویید. البته به خاطر داشته باشید که کودکان زودرس ممکن است دیرتر از همسالان خود به این نقاط عطف یا دیگر شاخصهای رشد برسند.
همچنان که ماهها و سالها میگذرند، شما روزی آرزو میکنید که ای کاش فرزندتان گاهی اجازه میداد تا مثل یک کودک از او مراقبت کنید، اما امتناع او از این خواستهٔ شما، شاهد و گواهی بر تمام کارهایی است که شما برای آموزش خودمراقبتی به او انجام دادهاید؛ به خودتان افتخار کنید!