محدودیت رشد داخل رحمی
محدودیت رشد داخل رحمی یا IUGR، عارضه‌ای است که در آن جنین در رحم مادر با سرعت بسیار کمی رشد می‌کند و در نتیجه وزن جنین نسبت به وزن معمول او در هفتۀ بارداری مربوطه خیلی کمتر است. این مشکل می‌تواند ناشی از یک عفونت یا نرسیدن غذا و اکسیژن کافی به جنین باشد. در این مطلب می‌توانید با دلایل این عارضه، نحوۀ تشخیص و درمان آن آشنا شوید.
دلایل محدودیت رشد داخل رحمی
محدودیت رشد داخل رحمی می‌تواند دلایل بسیاری داشته باشد. یکی از دلایل شایع آن، مشکلات مربوط به جفت است. جفت بافتی است که مادر و جنین را به هم پیوند می‌دهد، اکسیژن و مواد مغذی را به جنین می‌رساند و مواد زاید را از بدن جنین دفع می‌کند. محدودیت رشد داخل رحمی ممکن است به دلیل وجود مشکلات زیر در مادر اتفاق بیفتد:
- دیابت پیشرفته
- فشارخون بالا یا بیماری قلبی
- بیماری کلیوی یا ریوی
- سوءتغذیه یا کم‌خونی
- کم‌خونی داسی شکل
- سیگار کشیدن، مصرف الکل یا مواد مخدر
- عفونت‌هایی مثل سرخجه، سیتومگالوویروس، توکسوپلاسموز و سیفلیس
همچنین وجود مشکلاتی در جنین مثل نقص‌های کروموزومی یا بارداری چندقلو نیز ممکن است باعث بروز این عارضه شود.
تشخیص محدودیت رشد داخل رحمی
نشانۀ اصلی این عارضه، کوچک‌تر از حد طبیعی بودن اندازۀ جنین است، به ویژه اگر وزن تخمینی جنین نسبت به ۹۰ درصد جنین‌های دیگر در همان دوره کمتر باشد. بسته به دلیل محدودیت رشد داخل رحمی، ممکن است نوزاد جثۀ کوچکی داشته باشد یا ضعیف به نظر برسد، رنگ‌پریده باشد و پوست خشک و شلی داشته باشد. بندناف نوزاد معمولاً به جای این که ضخیم و براق باشد، نازک و کدر است، البته تمامی نوزادانی که هنگام تولد کوچک هستند، حتماً به محدودیت رشد داخل رحمی دچار نیستند. پزشکان روش‌های مختلفی برای تخمین زدن اندازۀ جنین در دوران بارداری دارند. یکی از ساده‌ترین و متداول‌ترین روش‌ها، اندازه‌گیری فاصلۀ بین بخش فوقانی رحم تا استخوان اندام تناسلی است. پزشک معمولاً در معاینات بارداری میزان پیشرفت بارداری را به این روش کنترل می‌کند. اندازۀ این فاصله به سانتی‌متر پس از هفتۀ ۲۰ بارداری، معمولاً با تعداد هفته‌های بارداری برابر است. اگر این عدد از حد انتظار کمتر باشد، ممکن است نشان‌دهندۀ رشد نامناسب جنین باشد. سایر روش‌هایی که برای تشخیص محدودیت رشد داخل رحمی و ارزیابی سلامت جنین مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارت است از:
سونوگرافی: سونوگرافی، روش اصلی برای بررسی رشد جنین در رحم است. در این روش با استفاده از امواج صوتی، تصویری از جنین گرفته می‌شود و پزشک می‌تواند جنین را در رحم مشاهده کند. برای به دست آوردن اندازه‌های سر و شکم جنین می‌توان از سونوگرافی استفاده کرد. با مقایسۀ این اندازه‌ها با نمودار رشد، می‌توان وزن جنین را تخمین زد. از سونوگرافی برای اندازه‌گیری میزان مایع آمنیوتیک نیز می‌توان استفاده کرد. کم بودن مایع آمنیوتیک می‌تواند نشان‌دهندۀ محدودیت رشد جنین در رحم باشد.
سونوگرافی داپلر: سونوگرافی داپلر با استفاده از امواج صوتی، میزان و سرعت جریان خون در رگ‌ها را اندازه‌گیری می‌کند. پزشک از این روش برای بررسی جریان خون در بندناف و مغز جنین استفاده می‌کند.
اندازه‌گیری وزن: پزشک در هر بار معاینات معمول بارداری، وزن مادر را اندازه‌گیری و ثبت می‌کند. میزان افزایش وزن مادر می‌تواند میزان رشد جنین را نشان دهد و درصورتی‌که وزن مادر افزایش نیابد، می‌تواند نشان‌دهندۀ وجود مشکلات رشد در جنین باشد.
مانیتورینگ جنین: در این روش با قرار دادن الکترودهای حساس بر روی شکم مادر که به یک صفحۀ نمایش متصل است، تعداد و الگوی ضربان قلب جنین اندازه‌گیری و روی صفحۀ نمایش نشان داده می‌شود.
آمنیوسنتز: در آزمایش آمنیوسنتز، با وارد کردن یک سوزن به داخل شکم مادر و رحم، مقدار کمی از مایع آمنیوتیک برای آزمایش برداشته می‌شود. با این آزمایش می‌توان عفونت‌ها یا ناهنجاری‌های کروموزومی را تشخیص داد که منجر به محدودیت رشد داخل رحمی جنین می‌شود.
مشکلات ناشی از رشد نامناسب داخل رحمی جنین
رشد نامناسب باعث بروز مشکلاتی در دوران بارداری، زایمان و پس از تولد برای جنین می‌شود. این مشکلات شامل موارد زیر است:
- وزن کم هنگام تولد
- ناتوانی جنین برای تحمل زایمان طبیعی
- کاهش سطح اکسیژن خون جنین
- هیپوگلیسمی یا پایین بودن سطح قند خون
- کاهش مقاومت جنین در برابر عفونت‌ها
- تنفس مکونیوم؛ ورود مدفوع جنین به سیستم تنفسی او
- ناتوانی جنین در کنترل دمای بدن
- افزایش غیرطبیعی تعداد گلبول‌های قرمز خون
- کسب نمرۀ پایین در تست آپگار؛ تستی بلافاصله پس از تولد برای بررسی وضعیت جسمانی نوزاد
در موارد حاد، محدودیت رشد داخل رحمی می‌تواند منجر به مرده به دنیا آمدن جنین یا مشکلات رشد در درازمدت شود.
درمان محدودیت رشد داخل رحمی
انتخاب بهترین راه برای کنترل محدودیت رشد داخل رحمی، با توجه به شدت این عارضه و زمان بروز آن خواهد بود. هرچه شدت این عارضه بیشتر و زمان بروز آن زودتر باشد، معمولاً احتمال بروز خطرهای ناشی از آن برای جنین نیز بیشتر است. تحت مراقبت قرار دادن جنین با استفاده از روش‌هایی نظیر سونوگرافی معمولی، سونوگرافی داپلر و مانیتورینگ ممکن است در درمان این عارضه مؤثر باشد. اگرچه نمی‌توان کاملاً جلوی این عارضه را گرفت اما اقدامات زیر به کند کردن روند آن یا کاهش عوارض آن کمک می‌کند:
بهبود تغذیه: طبق برخی تحقیقات، تغذیۀ مناسب مادر می‌تواند باعث افزایش وزن جنین و رشد بهتر او در رحم شود.
استراحت : استراحت مطلق در بیمارستان یا در منزل ممکن است باعث بهبود خون‌رسانی به جنین شود.
زایمان: اگر این عارضه سلامت جنین را با خطر مواجه کند، ممکن است پزشک تصمیم به انجام زایمان زودرس بگیرد. اگر پزشک معتقد باشد که جنین برای تحمل فشار ناشی از زایمان بیش از حد ضعیف است یا اگر با شروع درد زایمان، جنین دچار مشکل شود، بهتر است سزارین انجام شود.
پیشگیری از محدودیت رشد داخل رحمی
با این وجود که محدودیت رشد داخل رحمی ممکن است حتی در صورت سالم بودن مادر اتفاق بیفتد، با انجام برخی اقدامات می‌توان خطر ابتلا به آن را پایین آورد و احتمال داشتن بارداری و نوزادی سالم را افزایش داد:
معاینات بارداری را به شکل منظم انجام دهید: انجام منظم معاینات بارداری، احتمال تشخیص زودهنگام مشکلات مرتبط با رشد جنین و امکان درمان زودهنگام آن را فراهم می‌کند.
حرکات جنین را تحت نظر بگیرید: اگر جنین کم‌تحرک است یا حرکتی ندارد، احتمالاً مشکلی وجود دارد. هر نوع تغییر در حرکات جنین را باید به پزشکتان اطلاع دهید.
داروها را فقط با نظر پزشک مصرف کنید: گاهی یکی از داروهایی که مادر باردار برای بیماری خاصی مصرف می‌کند ممکن است باعث بروز عارضه‌ای در جنین شود. بهتر است هیچ دارویی را بدون مشورت پزشک بارداری خود مصرف نکنید.
مواد غذایی سلام استفاده کنید: غذاهای سالم و پرکالری باعث رسیدن مواد مغذی کافی به جنین می‌شود.
استراحت کافی داشته باشید: استراحت کردن باعث می‌شود احساس بهتری داشته باشید و حتی به رشد بهتر جنین نیز کمک می‌کند. سعی کنید هر شب هشت ساعت یا بیشتر بخوابید. یک یا دو ساعت چرت زدن در عصر نیز برای شما مفید است.
از روش‌های زندگی غیر‌سالم دوری کنید: اگر الکل یا مواد مخدر مصرف می‌کنید یا سیگار می‌کشید، برای سلامت فرزندتان این عادت را ترک کنید.
